ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1866-69. ΕΝΩΣΙΣ Ή ΘΑΝΑΤΟΣ
Έναρξη της επανάστασης του 1866-69.
Η υπερβολική φορολογία, το Μοναστηριακό Ζήτημα και οι καταπιέσεις του χριστιανικού πληθυσμού οδήγησαν σε μια σειρά από συγκεντρώσεις προεστών των πεδινών χωριών.
Οι Μεγάλες δυνάμεις αυτή την εποχή ήταν διχασμένες, οι Ρώσοι μέσω των προξένων τους στο νησί σιγόνταραν μια νέα επανάσταση, αντίθετα οι Άγγλοι και οι Γάλλοι ούτε να ακούσουν δεν ήθελαν. Η μικρή τότε Ελλάδα δεν είχε την δυνατότητα ούτε οικονομικά ούτε στρατιωτικά να βοηθήσει τον Κρητικό λαό.
Τα Σφακιά αυτή την περίοδο έχουν αποδυναμωθεί από τις μετοικήσεις των οικογενειών στα πεδινά αλλά και οι απομείναντες δεν έχουν την οικονομική άνεση που είχαν το 1821. Με τις πρώτες επαναστατικές ενέργειες οι άμαχοι πεδινοί χριστιανοί μαζεύτηκαν στα Σφακιά, κάθε σφακιανή οικογένεια φιλοξενούσε και μία τουλάχιστον από τους κάμπους. Ακόμα και τα σπήλαια γέμισαν πρόσφυγες μερικοί από τους οποίους πέθαναν από την πείνα. Από την άλλη πλευρά οι μουσουλμάνοι έφυγαν από τα χωριά τους και κλείσθηκαν στα κάστρα των πόλεων. Οι δύο φυλές είχαν χωρισθεί και ήταν έτοιμες για την μεγάλη σφαγή που θα ακολουθούσε τον τριετή αγώνα λευτεριάς.
Επαναστατικές Συγκεντρώσεις.
Οι Σφακιανοί έκαναν μια διερευνητική σύναξη στο Καλλικράτη αρκετοί προκρίτοι συντάχθηκαν με την άποψη ότι είναι μονόδρομος μια καινούργια επανάσταση.
Λίγο αργότερα αρκετοί Σφακιανοί με αρχηγό τον Κωσταρό Βολουδάκη και Λακιώτες με αρχηγό τον Χατζημιχάλη Γιάνναρη μαζεύτηκαν στον Ομαλό και απεφάσισαν ότι πρέπει να γίνει επανάσταση. Κοντά τους ήταν και οι Εμμ. Α. Μανουσογιαννάκης, ο Αναγνώστης Βουγιούκαλος, ο Λ. Τσόντος, ο Γ. Καρκαβάτσος, ο Α. Βαρδουλάκης, Στρ. Ρ. Βουρδουμπάς, Α. Παπαγεωργίου ή Αραδενιώτης, ο Α. Κοφινάκης, ο Γιαννακάκης Ιωάννης, ο Μυλωνογιαννάκης, ο Γιανναρομιχάλης και άλλοι Σφακιανοί και Λακιώτες.
22 Απριλίου 1866
Μια μικρή συγκέντρωση προεστών λαμβάνει χώρα στα Μπουτσουνάρια Χανίων. Ο σκοπός είναι να επιδοθεί ένα ψήφισμα στο πασά για το σουλτάνο ώστε να γίνουν σεβαστά τα προνόμια των χριστιανών που είχανε ορισθεί από το 1858. Ο ιστορικός της επαρχίας μας ηγούμενος Γρ. Παπαδοπετράκης αντιλαμβάνεται ότι αν δεν έχουν φαί σύντομα θα διαλυθούν και αποστέλλει στην σύναξη ψωμί αξίας πέντε οθωμανικών λιρών. Για την ενέργεια του λίγο έλλειψε να χάσει τη ζωή του, όταν το έμαθε ο Ισμαήλ πασάς.
Επειδή δεν είχαν προσέλθει από τις ανατολικές επαρχίες, οι πρόκριτοι Α. και Π. Πωλογεωργάκης, Σ. Ρ. Βουρδουμπάς, Σ. Α. Μανουσογιαννάκης, Α. Παπαγεωργίου, Σ. Παπαδάκης, Φιωτάκης, Εμμ. Φουντουλάκης και άλλοι, έστειλαν 65 άνδρες τους να ειδοποιήσουν όλους τους προκρίτους του νησιού ώστε να προσέλθουν στη συγκέντρωση στα Μπουτσουνάρια Χανίων. Στο Ρέθυμνο συνέστησαν Επιτροπή με πρόεδρο τον μετέπειτα ήρωα ηγούμενο του Αρκαδιού Γαβριήλ.
14 Μαΐου 1866
Οι συγκεντρωμένες κεφαλές του νησιού στα Μπουτσουνάρια Χανίων εξέλεξαν 99 πληρεξούσιους οι οποίοι και συνέταξαν υπόμνημα προς το σουλτάνο με κοινοποίηση στους προξένους των Μεγάλων Δυνάμεων. Το υπόμνημα μιλούσε για τις καταπιέσεις και τις αδικίες που διαπράττονταν κατά του χριστιανικού πληθυσμού. Ο σουλτάνος απάντησε στα μέσα Ιουλίου αρνητικά στα αιτήματα των Κρητών και παράλληλα ενίσχυσε το στρατό του με αποστολή 4500 ανδρών στο νησί.
Σφακιανοί πληρεξούσιοι του 1866 ήσαν οι παρακάτω:
Από το Καλλικράτη ο Γρηγόριος Παπαδοπετράκης, ο Αναγνώστης Μανουσέλης, ο Αναγνώστης Χ. Παπαδάκης, ο Αναγνώστης Βουγιουκαλάκης.
Από το Ασφένδου ο Ν. Σφηνιαδάκης.
Από το Ασκύφου ο Σ.Ρ. Βουρδουμπάς.
Από την Ίμπρο ο Αν. Μανουσογιαννάκης, ο γιος του Σήφης Μανουσογιαννάκης και οι αδελφοί Αναγνώστης και Παύλος Πωλογεωργάκης.
Από το Μουρί ο Κελαιδής Παρθένιος, ο Εμμανουήλ Βαρδίδης και ο Δ. Παπαδάκης.
Από Κομιτάδες ο Αναγνώστης Μπιράκης.
Από Εμπρόσγιαλο ο Κουνδουράκης Ρούσος.
Από Ανώπολη ο Δασκαλάκης Αναγνώστης.
Από Αράδενα ο Αναγνώστης Παπαγεωργίου και από τα
Λιβανιανά ο Βαρδουλάκης Αναγνώστης.
Εκτός από αυτούς και αρκετοί Σφακιανοί που ήσαν εγκατεστημένοι στην πεδιάδα εκλέχθηκαν πληρεξούσιοι και μέλη της Γεν. Συνέλευσης όπως οι:
Σφακιανάκης Κωνσταντίνος αρχηγός,
ο Ζωγράφος Αντώνιος ( Ξανθουδίδης) υπαρχηγός των έξι ανατολικότερων επαρχιών της Κρήτης, o ήρωας Ντεντιδάκης Παυλής αρχηγός του Μαλεβιζίου,
ο Βολουδάκης Κωσταρός στον Αποκόρωνα,
ο Φασούλης Ιωάννης του δυτικού τμήματος της επαρχίας Ρεθύμνης, και
ο Γιαννουδοβαρδάκης Γεώργιος ενός τμήματος της Κισσάμου.
Επίσης στη Γενική Συνέλευση ήταν μέλη 23 Σφακιανοί.
Επιπλέον στις ανατολικές επαρχίες του νησιού είχε συσταθεί ιερός λόχος από 400 άνδρες υπό την αρχηγία των Σφακιανών Μάρκου Βουγιουκαλάκη και του Π. Ντεντιδάκη
Αποστέλλεται επιστολή στο σουλτάνο με την οποία οι πληρεξούσιοι του νησιού αναφέρουν τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν και αυτά ήταν:
α. Η υπέρογκη φορολόγηση.
β. Η ανεπαρκής συγκοινωνία και η έλλειψη δρόμων και γεφυρών.
γ. Οι Δημογεροντίες, τα συμβούλια και οι Εφορείες δεν είναι προϊόν της ελεύθερης βούλησης του λαού.
δ. Δημιουργία δανειστικής τράπεζας.
ε. Αναδιοργάνωση του συστήματος απονομής δικαιοσύνης και οι αποφάσεις να εκδίδονται και στην ομιλουμένη ελληνική.
στ. Σεβασμός στην προσωπική ελευθερία.
ζ. Ίδρυση σχολείων στην επαρχία και ενίσχυση των νοσοκομείων.
η. Ελευθερία στη διακίνηση προϊόντων δια θαλάσσης πέραν των τριών κυρίων λιμένων.
θ. Ανεξιθρησκεία.
ι. Αμνηστία στους συμμετέχοντες στο κίνημα αυτό.
Την επιστολή με τις απαιτήσεις του λαού της Κρήτης υπογράφουν οι παρακάτω.
Οι αντιπρόσωποι του Χριστιανικού λαού της Κρήτης, Σφακίων.
Πολωγιαννάκης, Αναγνώστης Παπαδάκης, Αναγνώστης Παπαγεωργίου, Παύλος Πωλογιαννάκης, Γεώργιος Καρκαβάτσος, Ευθύμιος Γιαμπιτσάκης, Ανδρέας Καυκαλάκης, Ρούσος Κουντουράκης. Λάμπης Τσοντάκης, Γ. Κουντουράκης, Δημ. Παπαδάκης, Ιωσήφ Μανουσογιαννάκης.
Αποκορώνου
Κώστας Βολουδάκης, Εμμ. Τζουστάκης , Σταμάτιος Μυλωνάκης, Ματθαίος Μυλωνάκης ,Αναγν. Πανηγυράκης, Κυριάκος Προεστάκης, Γ.Κοντογιαννάκης.
Κυδωνίας
Παναγ. Σεργάκης, χατζή-Μιχάλης Γιανναράκης, Χατζή-Γεώργιος Κοκκινάκης, Ι.Κοκκαλάκης Αναγν. Μαντακάκης, Ν. Νικολουδάκης,Ν. Μαντακάκης ,
Ι. Σπυριδάκης, Αναγν. Κολοκυθάκης, Ε. Τσεπετάκης,
Γεώργιος Γαλανάκης, Πέτρος Λυβιάκης, Αντώνιος Παπαδογιαννάκης, Ευστρ. Στυλιανουδάκης, Γ. Γιαννουδάκης, Ν. Τροχαλάκης.
Σελίνου
Νικόλαος Πρωτόπαπας, Ιω. Φιωτάκης, Αναγνώστης Γιαννακάκης, Αναγνώστης Κασελάκης, Αναγνώστης Γρυφάκης, Γεώργιος Κορκίδης, Αναγνώστης Παπαγιαννάκης, Κωνσταντίνος Κριγιάρης.
Κισσάμου
Ι. Αναστασάκης, Αναγν. Παναγιωτάκης, Εμμ. Φουντουλάκης.
Χανίων.
Αντώνιος Ησυχάκης, Ιωαν. Πολιουδάκης, Νικόλαος Πατσιμίδης.
Ρεθύμνου
Γ. Μανιουδάκης, Γ. Τσίχλης, Αναγν. Σταμαθιουδάκης, Γ.Μανολεδάκης, Στυλιανός Κατζαντρετάκη, Παντελής Στρατουδάκης, Ανδρ. Καλούδης.
Αμαρίου
Νικόλαος Ανδρεαδάκης, Α. Χ. Καλοιδής, Α. Κ. Πατακός
Αγίου Βασιλείου
Μιχαήλ Τσουδερός, Αρτέμιος Πατεράκης, Στυλιανός Δημητρακάκης,
Ν. Αντωνογιαννάκης, Παύλος Σαββάκης.
Μυλοποτάμου
Μάρκος Τζανουδάκης, Ν.Τουρνάκης, Εμμανουήλ Μελισσιώτης, Μιχαήλ Σκουλάς , Αναγν. Φουργιελακης.
Μαλεβυζίου
Παύλος Χατζή Ντεντιδάκης, Εμμ. Μπαμπουκάκης, Αναγν. Χαιρετάκης,\Αντ. Μπουμπουλάκης, Μιχ.Βιστάκης.
Πεδιάδος
Κωνσταντίνος Βουρβαχάκης, Ι. Σφακιανάκης.
Εμμ. Κραντιωτάκης, Αντ. Ζωγράφος, Αντ. Τζιφόπουλος, Ν.Τυλλιανάκης,
Σητείας
Νικόλαος Χατζηδάκης, Γεώργιος Ζερβάκης.
20 Ιουλίου 1866
Οι πληρεξούσιοι των κρητικών επαρχιών συγκεντρώθηκαν στο χωριό Εμπρόσνερος Χανίων και υπέγραψαν την πρώτη επαναστατική διακήρυξη την οποία και έστειλαν στους προξένους των Μεγάλων Δυνάμεων
12 Αυγούστου 1866
Αποβιβάζεται στη Σπάθα Ροδοπού τμήμα αγωνιστών ανάμεσα τους ο Παντελής Παπαδάκης, ο Αναγνώστης Βουγιουκαλάκης κα.
Έναρξη εχθροπραξιών.
17 Αυγούστου 1866.
Πριν την έναρξη της επανάστασης ο καπετάνιος Κριάρης χτυπά τους κατακτητές. Στη δεύτερη αψιμαχία μεταξύ των Τούρκων και των Σελινιωτών στη περιοχή της Κανδάνου, παίρνουν μέρος οι Σφακιανοί καπετάνιοι Τσοντολάμπης (Τσόντος) και Γ. Καρκαβάτσος.
21 Αυγούστου 1866
Η Γενική των Κρητών Συνέλευση καλεί με διακήρυξη το λαό της Κρήτης από το όρος Συκιάς του Ασκύφου Σφακίων σε ένοπλη εξέγερση με τα λόγια: Επιμένοντες καρτερικά στον όρκο μας του 1821, εμπνεόμενοι από το εθνικό αίσθημα του Ελληνικού μεγαλείου και της εθνικής ενότητας και γεμάτοι ελπίδα για το δίκαιο αγώνα μας....διακηρύσουμε ενώπιον Θεού και ανθρώπων ως το μόνο πόθο μας την ένωση με την μητέρα πατρίδα...
Η σημαία των επαναστατών αναγράφει το σκοπό τους ΕΝΩΣΙΣ Ή ΘΑΝΑΤΟΣ. .
Πολιτική Αρχή.
Ως γενική αρχή ορίσθηκε η Γενική των Κρητών Συνέλευση η ανώτερη αρχή του αγώνα μέχρι 18 Φεβρουαρίου 1867 οπότε ιδρύθει στο Καλλικράτη σωματείο με τίτλο, Προσωρινή Κυβέρνηση Κρήτης. Η Προσωρινή Κυβέρνηση αποτελείτο από 4 άτομα ένα από τα Σφακιά ένα από τις τέσσερεις επαρχίες των Χανίων, ένα από το Ρέθυμνο και ένα από το Ηράκλειο.
Στρατιωτική Αρχή
Γενικοί αρχηγοί διαμερισμάτων ορίσθηκαν στα Χανιά ο Ιωάννης Ζυβρακάκης, στο Ρέθυμνο ο Πάνος Κορωναίος και στο Ηράκλειο ο Μιχαήλ Κόρακας.
Αρχηγός επαρχίας Σφακίων.
Στα Σφακιά αρχηγός μετά τους πρώτους μήνες ορίσθηκε ο Σταμάτης Χιονουδάκης.
Εκλέχθηκαν τμηματικοί στρατιωτικοί αρχηγοί στα Σφακιά.
Μοράκης Παύλος. Αρχηγός ανατολικού τμήματος Σφακίων.
Παπαδάκης Παντελής. Ήρωας, υπαρχηγός Ανατολικού τμήματος Σφακίων.
Δασκαλάκης Γιώργης ή Τσελεπής. (1825-1867). Ήρωας, αρχηγός δυτικού τμήματος Σφακίων.
Καβρός Αναγνώστης υπαρχηγός δυτικού διαμερίσματος Σφακίων.
23 Αυγούστου 1866
Οι Σφακιανοί καπετάνιοι Α. Βαρδουλές, Εμμ. Μανουσέλης, Ι. Μπυράκης, Λάμπης Τσόντος και Γ. Καρκαβάτσος ενισχύουν τους Σελινιώτες αγωνιστές στις νικηφόρες μάχες κατά των Τούρκων στο Αννισαράκι και Στροβιλίων Κανδάνου. Από τους επαρχιώτες μας σκοτώθηκε ο Τσερμιρής και τραυματίσθηκε ο Ι. Μπυράκης.
26 Αυγούστου 1866. Μάχη στο Βάμο
Οι Σφακιανοί με τους Αποκορωνιώτες χτυπούν δύο τάγματα Τούρκων του αγά Μπάντρη στο Βάμο Αποκορώνου, οι οποίοι πήγαιναν να βοηθήσουν τους πολιορκημένους στις Βρύσες ομόθρησκους τους. Η νίκη πήγε με το μέρος των επαναστατών και οι απομείναντες εχθροί αναγκάσθηκαν να γυρίσουν στα Χανιά. Στη μάχη έπεσε ένα γενναίο παλικάρι των Σφακιών ο Πωλογεωργάκης Αλέξανδρος.
25-27 Αυγούστου 1866. Μάχη στις Βρύσες Αποκορώνου.
Οι αγωνιστές περικύκλωσαν τον Σαχίν πασά στις Βρύσες και τον χτυπούσαν επί τρεις μέρες. Την επομένη οι νικητές του Βάμου πολιόρκησαν στενότερα τους 4500 Τούρκους του Σαχίν στις Βρύσες. Ο Σφακιανός καπετάνιος Νικολός Χριστοδουλάκης αιχμαλώτισε πέντε Αιγύπτιους στρατιώτες με σκοπό να τους ανταλλάξει με το φυλακισμένο γιό του Παύλο, όπως και έγινε αργότερα. Στις 31 Αυγούστου οι Τούρκοι φοβούμενοι πανωλεθρία, συνθηκολόγησαν και έφυγαν για τα Χανιά με τα όπλα τους αφήνοντας στους αγωνιστές πλήθος εφοδίων.
Στη μάχη των Βρυσών έλαβαν μέρος επτά ομάδες Σφακιανών σημαιοφόρος δε των Ασκυφιωτών ήταν ο Κωστής Εμμ. Πωλιουδάκης. Δίκαιο είναι να αναφέρουμε και τρεις αγωνιστές οι οποίοι αν και δε είναι Σφακιανοί αξίζουν μνεία γιατί ανδραγάθησαν τους Τζιτζικαλάκη Νικόλα από το Φρε, τον ατρόμητο Κλίνη από τα Ανώγεια και το Τζίμπουκα. Η νίκη των Ελλήνων αναπτέρωσε το ηθικό τους.
Οι απώλειες των Τούρκων στις δύο μάχες Βάμου και Βρυσών ήταν πάνω από δύο χιλιάδες άνδρες.
Από λάθος συνεννόηση, οι ομάδες των αγωνιστών που βρίσκονταν στο Καρύδι Αποκορώνου χτύπησαν την οπισθοφυλακή του Σαχίν και την αποδεκάτισαν.
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΕ
Μάχη στο Βρύσινα
29 Αυγούστου και 1 Σεπτεμβρίου 1866
Η μάχη συνήφθη μεταξύ Σφακιανών και Ρεθυμνίων εναντίων των κατακτητών και κέρδισαν οι Έλληνες. Ανάμεσα στους τραυματίες της μάχης ήταν οι Καλλικρατιανοί Ι. Προκοπάκης και Ι. Τσούγκρος. Έλαβαν μέρος οι Σφακιανοί οπλαρχηγοί Γ. Σφηνιαδάκης, Θ. Πενθερουδάκης και ο αρχηγός των Αμαριωτών Ι. Δεληγιαννάκης.
Αποπομπή του Ισμαήλ πασά και έλευση του Μουσταφά.
4 Σεπτεμβρίου 1866
Τα γεγονότα ανάγκασαν το σουλτάνο να αλλάξει διοικητή και να φέρει στη Κρήτη το γιό του γνωστού από το 1821 Μουσταφά πασά, Μουσταφά και αυτόν.
19-20 Σεπτεμβρίου 1866
Απελευθέρωση των Τούρκων της Κανδάνου.
Οι αγωνιστές πολιορκούσαν τους Τούρκους του Σελίνου, στην έδρα τους την Κάνδανο. Ο Μουσταφάς με την άφιξη του στη Κρήτη κινήθηκε για να τους ελευθερώσει. Οι επαναστάτες μη έχοντας ικανό αριθμό για κατά μέτωπο επίθεση όντας μόλις 3000 εκ των οποίων 615 Σφακιανοί τον ακολουθούσαν κατά πόδα και τον κτυπούσαν σε ενέδρες. Αυτός όπου προσβαλόταν παρέδιδε το κοντινό χωριό στις φλόγες, πρώτο έκαψε το ηρωικό χωριό τη Μαλάξα και ακολούθως την ίδια τύχη είχαν αρκετά χωριά της Κυδωνίας. Με την δύναμη των 15000 ανδρών του κατάφερε να ελευθερώσει τους ομόθρησκους του στη Κάνδανο και να τους μεταφέρει στην ασφάλεια του κάστρου των Χανίων. Οι συνεπαρχιώτες μας οπλαρχηγοί συμμετείχαν και στο κλεφτοπόλεμο φθοράς του Μουσταφά κατά την επιστροφή του προς Χανιά. Ο Τσόντος μάλιστα με τη βοήθεια των Μάντακα και Ν. Νικολούδη έσωσαν τα Ρούματα από σώμα Τούρκων που επιχείρησε να τα καταστρέψει. Στον αγώνα αυτό της Κανδάνου έπεσαν τρεις Σφακιανοί ανάμεσα τους και ο εικοσάχρονος οπλαρχηγός Εμμανουήλ Μανουσέλης, που ομοίαζε στις χάρες του ήρωα πατέρα του, Ανδρέα. Οι καπετάνιοι των Σφακιών που έλαβαν μέρος στις επιχειρήσεις της Κανδάνου ήταν οι: Βαρδινογιάννης, Καβρός, Καρκαβάτσος, Τσόντος, Μανουσογιαννάκης, Μοράκης, Βουγιουκαλάκης, Καυκαλάς και Παπαδιανοί.
27 Σεπτεμβρίου 1866.
Ο καπετάνιος Εμμ. Βουγιουκαλάκης συμμετέχει στις αψιμαχίες στο Ατσιπόπουλο και μέχρι το Αρκάδι.
Την ίδια ημέρα οι υπόλοιποι Σφακιανοί βοηθούν τους Λακκιώτες να σώσουν το χωριό τους από τις ορδές του Μουσταφά.
30 Σεπτεμβρίου 1866. Μάχη στις Αλιάκες Χανίων. Η καταστροφή του ηρωικού χωριού των Λάκκων αναγκάζει τους αγωνιστές να ανέβουν υψηλότερα στη θέση Αλιάκες. Εδώ δόθηκε μια φονική μάχη όπου συμμετείχε το σύνολο των Σφακιανών καπετάνιων και αγωνιστών ( Κωσταρός, Καρκαβάτσος, Τσοντολάμπης, Καυκαλάδες, Πωλογεώργηδες, Βουγιουκαλάκης, Παπαδοπετράκης, Καβρός, Παύλος Μοράκης) κα.
Ο Μουσταφάς απειλεί με εισβολή τα Σφακιά.
Μάχη στο Βάμο.
Τέλη Σεπτεμβρίου ο Μουσταφάς με 20.000 στρατιώτες κατασκήνωσε στο Νίπος και έγραψε στους Σφακιανούς να δηλώσουν υποταγή διαφορετικά θα τους επισκεφτόταν και ότι ήθελε ας γίνει. Σε απάντηση οι Σφακιανοί τον κτύπησαν στο Βάμο σκοτώνοντας του 300 άνδρες αλλά και οι επαναστάτες έχασαν αρκετούς αγωνιστές.
Μάχη στο Στύλο Αποκορώνου.
Στις 3 Οκτωβρίου οι καπετάνιοι Τσοντολάμπης και Καρκαβάτσος παρατάχθηκαν στη περιοχή του Στύλου για να αναχαιτίσουν την ορμή του Μουσταφά χωρίς επιτυχία.
Μάχη στο Βαφέ. 12 Οκτωβρίου 1866.
Την πρώτη Οκτωβρίου απεβιβάσθηκε στο Λουτρό ο αρχηγός Χανίων Ζυμβρακάκης Ιωάννης, και τάχθηκαν μαζί του 200 Σφακιανοί αγωνιστές. Ο Ζυμβρακάκης δια μέσου Ανώπολης και Μουρίου έφθασε και εγκαταστάθηκε στο Ασκύφου. Στις 12 Οκτωβρίου έδωσε τη πρώτη του μάχη κατά του Μουσταφά στο Βαφέ με τραγικό αποτέλεσμα για τους Έλληνες οι οποίοι τράπηκαν σε άτακτη φυγή. Ο ηρωικός καπετάνιος Καβρός είχε ταχθεί στις πρώτες θέσεις της μάχης, και βέβαια δεν έλλειπαν οι Τσοντολάμπης, Ι. Καρκαβάτσος, Ν. Χριστοδουλάκης, Ε. Γιαπιτζάκης και ο νεαρός σημαιοφόρος Κ. Πωλιουδάκης. Η μάχη ήταν τραγωδία, σκοτώθηκαν από τους αγωνιστές 32, τραυματίσθηκαν αρκετοί και αιχμαλωτίσθηκαν οι Εμμ. Βαρδίδης, Θ. Μάνος και Λ. Βούλγαρης. Ακολούθως όλοι οι αγωνιστές κατηφής μαζεύτηκαν στο Ασκύφου.
Η κατάσταση στο Ασκύφου.
Η συσσώρευση στο Ασκύφου χιλιάδων αγωνιστών καθώς και προσφύγων οικογενειών από τους κάμπους χωρίς προμήθειες έφερε την επαναστατική αρχή σε πλήρη απόγνωση. Από την άλλη ο Μουσταφάς ήταν έτοιμος να εισβάλει στην επαρχία. Μιά από τις κεφαλές του Ομπρόσγιαλου ο Τσιριντάνης που είχε ταχθεί από την αρχή κατά της επανάστασης προσέλκυσε μερικούς ακόμα προκρίτους οι οποίοι αγωνιούσαν για την τύχη των 20.000 γυναικοπαίδων Σφακιανών και πεδινών προσφύγων και συνθηκολόγησαν με το Μουσταφά. Από την πλευρά των Σφακιανών που ήθελαν να συνεχίσουν τον αγώνα ήταν και ο προηγούμενος Παπαδοπετράκης ο οποίος και έπεισε το Παπά Σήφη του Καλλικράτη για χάριν των αμάχων να πάει και αυτός στο Νίπος, στο πασά. Βέβαια αυτή η πλευρά ήθελε να κερδίσει χρόνο και σε καμμία περίπτωση να διακόψει τον αγώνα.
Ο Β. Ψιλάκης στην Ιστορία της Κρήτης αναφέρει: Ονομάζομε την ουδετερότητα αυτή μερική και στιγμιαία, και γιατί οι Σφακιώτες οπλαρχηγοί δεν έπαυσαν να αγωνίζονται, και διότι οι Ασκυφιώτες δεν πήραν μέρος στην ουδετερότητα, και γιατί τέλος και αυτοί που δήθεν συνθηκολόγησαν, κατήλθαν και πάλι μετά ορισμένο χρόνο στην πάλη.
Ο Μουσταφάς αφού πίστευσε ότι υπέταξε τα Σφακιά κατευθύνθηκε και κατασκήνωσε στην Αρχοντική Ρεθύμνης τότε Αρκούδαινα. Από εδώ προσκάλεσε τους Καλλικρατιανούς Χατζή Σήφη, Μανουσέλη Μανούσο, και Κατζούρη Ιωάννη άνδρες διακεκριμένους σε σύνεση και πατριωτισμό για να τους πει ότι άδικα γίνεται ο αγώνας και οι ξένοι δεν θέλουν αλλαγές στις συνθήκες. Επιπρόσθετα ο Μουσταφάς έστειλε ένα κρατικό υπάλληλο τον Α. Κοπάση να περιοδεύσει τα χωριά των Σφακιών και να τους προτρέπει να ησυχάζουν. Ο Ανδρ. Κοπάσης όπου είχε εμπιστοσύνη έλεγε συνεχίστε τον αγώνα και μην ακούτε εμένα.
Εμφυλιοπολεμικές καταστάσεις στα Σφακιά.
Η μερίδα του Τσιριντάνη κατάφερε να διώξει από τα Σφακιά τους εθελοντές αγωνιστές. Σε αντίποινα οι Καλλικρατιανοί κατέβηκαν στην Επισκοπή Ρεθύμνης και εξεδίωξαν, όσους δεν σκότωσαν, Τουρκαλβανούς, στον ίδιο ρυθμό και οι Ασκυφιώτες με τους Ιμπριώτες που συμμετείχαν στο πόλεμο με ολιγομελείς ομάδες, στις άλλες επαρχίες του νησιού.
Δύο μέρες μετά την αναχώρηση του Ζυμβρακάκη από τα Σφακιά, εκατό πενήντα Σφακιανοί αγωνιστές κατέβηκαν και ενώθηκαν μαζί του.
Κάποια στιγμή η κατάσταση ξέφυγε και μιά εξακοσαριά αγωνιστές κατέβηκαν στον Ομπρόσγιαλό με σκοπό να κάψουν το σπίτι του Τσιριντάνη, αλλά αυτός κατάφερε και τους μετέπεισε.
Οικονομικά
Εξ αιτίας της υποταγής αρκετών χωριών ακόμα και επαρχιών στο νησί σώθηκαν χιλιάδες άνθρωποι από το βαρύ χειμώνα και την πείνα, αφού είχαν κατάλυμα να μείνουν και κατάφεραν να μαζέψουν τον ελαιόκαρπο ο οποίος είχε αφθονία και καλή τιμή. Αυτό όμως δεν ωφέλησε ιδιαίτερα τα Σφακιά όπου πέθαναν από την πείνα 75 ντόπιοι κάτοικοι, 27 εθελοντές και 16 από τις οικογένειες των προσφύγων.
Αυτή την εποχή προσορμίσθηκε στο Σέλινο ένα Αγγλικό ατμόπλοιο με καπετάνιο τον ευγενή Πήμ και μετέφερε γυναικόπαιδα προς την ελεύθερη Ελλάδα. Την πράξη του τίμιου καπετάνιου ακολούθησαν και άλλα ευρωπαικά πλοία αναπτερώνοντας το ηθικό των αγωνιστών.
28 Οκτωβρίου 1866. Το ατμόπλοιο Πανελλήνιο αποβίβασε στην Αγιά Ρουμέλη, 400 εθελοντές και εφόδια τα οποία φυλάχθηκαν σε αποθήκες αλλά μετά από πίεση των αγωνιστών διαμοιράστηκαν.
30 Οκτωβρίου 1866. Επίθεση στα Πεμόνια.
Εξακόσιοι περίπου επαναστάτες κτυπούν τους Τούρκους στο χωριό Πεμόνια, παρά την γενναιότητα των αγωνιστών, μια δυνατή βροχή αχρήστευσε τα όπλα τους και στο τέλος τράπηκαν σε φυγή. Οι Τούρκοι τους ακολουθούσαν εξολοθρεύοντας τους. Την ώρα που είχε αρχίσει η πυρπόληση του Μελιδονιού η κατάσταση σώθηκε με την άφιξη 150 Σφακιανών που ήλθαν από τη Ρέντα. Οι Σφακιανοί υπό τους Τσοντολάμπη και Καρκαβάτσο κυνήγησαν τους Τούρκους μέχρι τις οχυρώσεις τους στα Πεμόνια και Φρε. Σε αυτή τη μάχη οι εχθροί έχασαν δύο αξιωματικούς και δεκαπέντε στρατιώτες.
8 Νοεμβρίου 1866, ο Μουσταφάς κατευθύνθηκε και κατέστρεψε το Αρκάδι μετά επανήλθε στην Κυδωνία όπου κατέστρεψε παρά την ηρωική αντίσταση των Κρητών τους Λάκκους και τη Ζούρβα.
Σε αυτές τις μάχες υπέρ των δύο ηρωικών χωριών πολέμησε ισχυρό σώμα Σφακιανών με αρχηγούς τους Βουγιουκαλάκη, Καβρό Καρκαβάτσο, και Τσοντολάμπη κάνοντας μεγάλη ζημιά στους Τούρκους αλλά αφήνοντας και αρκετούς νεκρούς. Εδώ έπεσε ο αξιόλογος Καλλικρατιανός Γεώργιος Σαριδάκης και τραυματίσθηκαν οι καπετάνιοι Τσοντολάμπης και Αναγνώστης Βουγιουκαλάκης ο οποίος και απέθανε από το τραύμα του στην Αθήνα. Ο Ψυλάκης γράφει:
«...σώμα εκεί από επίλεκτους Σφακιανούς υπό τους παραπάνω αρχηγούς απέδειξε την στα όπλα πάντοτε δυνότητα και πολεμική ευμηχανία... »
8 Νοεμβρίου 1866 Ανατίναξη της μονής Αρκαδίου. Σύμφωνα με το συγγραφέα Στρατή Π. Γιαννετάκη όπως αναφέρει στο βιβλίο του «Περιβόλια αποτυπώματα του τόπου μου » Σελ. 74, ο πυρπολητής της Μονής Αρκαδίου προστατεύθηκε και έμεινε για πολύ καιρό στα Σφακιά. Συγκεκριμένα όταν ο Γιαμπουδάκης συγκρούσθηκε με το πασά (προφανώς του Ρεθέμνου), ένας φίλος του Τουρκοκρητικός τον έκρυψε και ακολούθως με τη συνοδεία Σφακιανών αγωνιστών μεταφέρθηκε για προστασία στα Σφακιά.
Η καταστροφή του Αρκαδιού επέφερε πτώση της επαναστατικής ορμής στις ακραίες επαρχίες του νησιού. Οι αρχηγοί Κόρακας, Κορωναίος, Τσουδερός, Γ. Δασκαλάκης, Ρωμανός μετέβησαν στο Ασκύφου με σκοπό να συσκεφθούν περί του αγώνα. Από το Ασκύφου ο Κορωναίος γράφει στο Ζυμβρακάκη να του στείλει 100 άνδρες να τους συνοδέψουν μέχρι τα χωριά της Ρίζας. Ο Ζυμβρακάκης του απαντά ότι ο δρόμος είναι ανοικτός και να πάει αφού παραλάβει πρώτα τους έτοιμους να εκστρατεύσουν Ασφενδιώτες, Καλλικρατιανούς και Ασκυφιώτες.
Μάχη στις Φώκιες 8 Δεκεμβρίου 1866
Στις 30 Νοεμβρίου ο Α. Κοπάσης ενημέρωσε τους αγωνιστές μέσω του έντιμου Λακιώτη Κανδυλοχριστόδουλου για αιφνιδιαστική νυκτερινή επίθεση που ετοίμαζε ο Μουσταφάς.
Ο Κοπάσης έπεισε τον πασά να πληρώσει το Κανδυλοχριστόδουλο για να τους οδηγήσει από μονοπάτι στους επαναστάτες αλλά ταυτόχρονα είπε στο Λακιώτη να ειδοποιήσει τους επαναστάτες να στήσουν ενέδρα στο Μουσταφά.
Ο Κανδυλοχριστόδουλος ενημέρωσε τον Κριάρη ο οποίος όμως δεν τον πίστεψε και τον κράτησε ως όμηρο. Για το αποτέλεσμα της επιχείρησης ο Κοπάσης λίγο έλειψε να χάσει τη ζωή του από το Μουσταφά.
Τη νύκτα της 7ης προς 8ης Δεκεμβρίου ο εχθρός κινήθηκε κατά των επαναστατών οι οποίοι αιφνιδιάστηκαν. Μετά από ώρες αψιμαχιών οι αγωνιστές υποχώρησαν αφού άφησαν αρκετούς νεκρούς ανάμεσα τους τον Ιωάννη Ζαμπετάκη. Ο Σφακιανός Μαλικούτσης με 26 άνδρες του αντιστάθηκε όσο μπορούσε στις ορδές του Μουσταφά χάνοντας τους περισσότερους άνδρες του.
Σερβέρ εφέντης.
Αυτή την περίοδο του αγώνα ήλθε στο νησί απεσταλμένος τους σουλτάνου, ο Σερβέρ εφέντης, με εντολή να βρει δύο αντιπροσώπους ανά επαρχία και να τους φέρει στη Κωνσταντινούπολη για να συζητήσουν πως θα τελειώσει ο πόλεμος. Από τα Σφακιά δεν πήγε κανένας, και έτσι προσπάθησε να πάρει τον άξιο αγωνιστή του 1821 Νικόλαο Μαριδάκη που διέμενε στα Χανιά τα τελευταία 30 χρόνια. Ο Μαριδάκης αρνήθηκε και διέφυγε στην Σύρο.
Ο Μουσταφάς στη Λιβάδα Σελίνου.
Μετά την νίκη του Μουσταφά στις Φώκιες κατευθύνθηκε και κατασκήνωσε στη Λιβάδα Σελίνου, από εκεί έστειλε με ατμόπλοιο επιστολή στους Σφακιανούς γράφοντας τα παρακάτω.
«Καπεταναίοι των Σφακιών και λοιποί κάτοικοι!
«Πληροφορούμαι ότι παρά τας υποσχέσεις σας διατρέχετε όλοι εις τας άλλας επαρχίας καί πολεμάτε ομού με τους ξένους τα βασιλικά στρατεύματα. Σας το συγχωρώ και ταύτην τη φορά και σας συμβουλεύω πάλι δια το συμφέρο σας να με ακούσετε και να στείλετε με το ίδιο βαμπόρι δύο ανθρώπους από κάθε χωριό, οι οποίοι να παίρνουν και να δίνουν λόγο δι’ όσα θα τους ομιλήσω».
Λιβάδα Σελίνου 6 Δεκεμβρίου 1866.
Ο Απεσταλμένος Μουσταφά πασάς»
Επειδή οι συνεπαρχιώτες απουσίαζαν τότε σε διάφορες επαρχίες καί στα στρατόπεδα, απάντησαν όσοι βρέθηκαν στους Κωμητάδες όπως παρακάτω:
«Εξοχότατε Μουσταφά πασά. Οι επαρχιώτες είναι διασκορπισμένοι εδώ και εκεί στις εργασίες των και εμείς οι λίγοι παρευρεθέντες, δεν μπορούμε να σας δώσουμε οριστική απάντηση. Θα προσπαθήσωμε δε να κοινοποιήσουμε τά γραφόμενα σας σε όλους και πιστεύομε ότι θα έχετε σε λίγες ημέρες απάντηση».
Κωμητάδες 8 Δεκεμβρίου 1866
Γρηγόριος Παπαδοπετράκης, Προηγούμενος.
Α. Μανουσογιαννάκης , Α. Μπιράκης, Λ. Λόγιος.
Σε δεύτερη επιστολή ο Μουσταφά πασάς γράφει στους Σφακιανούς:
- Σφακιανοί, εγώ δεν θέλησα να έλθω αυτού με τα στρατεύματα μου για να μην σας ανησυχήσω, αλλά σας έστειλα το βαπόρι να έλθετε εδώ δύο πρόκριτοι από κάθε χωριό να μιλήσουμε για το συμφέρον σας. Όμως αν και σας υποσχέθηκα τόσες χάρες από το βασιληά μας, εσείς φαίνεται να ακούεται καλύτερα των κατεργάριδων και δεν ήλθετε. Σας στέλνω πάλι το βαπόρι αν θέλετε να έλθετε, αλλιώς έρχομαι εγώ με τα στρατεύματα μου όλα και ότι πάθετε το κρίμα στο λαιμό σας.
Σούγια 18 Δεκεμβρίου 1866.
Πρώτη εισβολή των Τούρκων στα Σφακιά τον Ιανουάριο του 1867
Αφού οι Σφακιανοί δεν απέστειλαν κανένα πληρεξούσιο στον πασά αυτός διέταξε τον καπετάνιο ενός από τα ατμόπλοια του να διερευνήσει από που θα μπορούσε να κάνει απόβαση στα Σφακιά. Το ατμόπλοιο διερεύνησε την περιοχή του Φραγκοκάστελου και γύρισε στη Σούγια στις 22 Δεκεμβρίου 1866.
Αψιμαχίες κοντά στο Κουστογέρακο.
Το στρατόπεδο των επαναστατών διαλύθηκε και κάθε αρχηγός πήρε τους άνδρες του και κατευθύνθηκε στην επαρχία που είχε ευθύνη. Ο μόνος που έμεινε απέναντι στο Μουσταφά ο οποίος εν τω μεταξύ είχε εισχωρήσει στο Κουστογέρακο ήταν ο Κριάρης με τους άνδρες του και ένα τμήμα των Σφακιανών αγωνιστών. Αυτοί οι λίγοι στις 25 και 28 Δεκεμβρίου, ανάγκασαν τον τούρκικο στρατό να αποσυρθεί από την περιοχή της Ώχρας.
1867. ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΧΡΟΝΟΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ
1η Ιανουαρίου 1867.
Την πρωτοχρονιά του 1867 επτά ατμόπλοια το ένα μετά το άλλο κατευθύνθηκαν στη θέση Σκηνάρια δυτικά του Φραγκοκάστελου και αποβίβασαν το στρατό του Μουσταφά. Την επομένη και ενώ οι Σφακιανοί περίμεναν επίθεση οι Τούρκοι κινήθηκαν ειρηνικά προς τον Εμπρόσγιαλο. Στην περιοχή του Εμπρόσγιαλου έμειναν οι Τούρκοι επί δεκαπέντε μέρες συνεχώς ενισχυόμενοι από θαλάσσης με νέες επικουρίες. Ο πασάς αυτές τις ημέρες προσπάθησε με προνόμια για την επαρχία και αμοιβές ανά άτομο να δελεάσει τους Σφακιανούς να μείνουν ουδέτεροι. Μερικά από τα οποία ήταν το αυτοδιοίκητο, τέλεια ασυδοσία, ατέλεια, διορισμός όλων των ικανών σε θέσεις του νησιού και διανομή 4000 κιλών σταριού στις οικογένειες. Μερικοί από τον κομπανία του Τσιριντάνη δέχθηκαν τους όρους και διέτρεχαν τα χωριά να πείσουν τον κόσμο, μερικά χωριά δέχθηκαν την υποταγή άλλα όχι. Οι καμπίτες που δεν συμμετείχαν στον αγώνα αλλά και κόσμος στην ελεύθερη Ελλάδα βρήκαν ευκαιρία να κακολογήσουν κάθε Σφακιανό. Τούτη την περίοδο 200 από τους εθελοντές λόγω της πείνας και των στερήσεων κατέβησαν από τα βουνά και δήλωσαν υποταγή, ακολούθως ο Μουσταφάς τους απέστειλε με βαπόρι στην Ελλάδα.
Ο κόσμος όμως των Σφακιών είχε άλλη άποψη και προετοιμαζόταν για την άνιση αναμέτρηση. Παρά τον άσχημο χειμώνα οι καπετάνιοι Π. Μοράκης, Αναγνώστης Μανουσέλης, Παντελής Παπαδάκης, Ιωάννης Παπαδοπετράκης διέτρεχαν τα χωριά για να συνάξουν αγωνιστές. Ο Παπαδοπετράκης ήταν στο Ασκύφου και έγραφε όπου μπορούσε ζητώντας βοήθεια αλλά και ενημερώνοντας το κοινό των Αθηνών για την επανάσταση. Η Γενική Συνέλευση ευρισκόταν στην Αράδενα. Η μερίδα του Τσιριντάνη έπεισε το πασά ότι όλη η επαρχία είναι σε υποταγή και αυτός σχεδίασε την αναχώρηση του.
5 και 8 Ιανουαρίου 1867
Μάχες στην Αγία Ρουμέλη.
Εν όσο ο Μουσταφάς είχε αποβιβαστεί στα Σφακιά, έστειλε με πλοία, ικανή δύναμη του να καταλάβει την Αγία Ρουμέλη, καθώς σε αυτή έδρευαν η έδρα της Γεν. Συνέλευσης, το κέντρο εφοδιασμού των επαναστατών και το νοσοκομείο. Οι Τούρκοι αποβιβάσθηκαν νωρίτερα από τις 6 Ιανουαρίου πιθανόν την προηγούμενη, παρά την αντίσταση των λίγων αγωνιστών, οι οποίοι όμως κατάφεραν να τους κρατήσουν μακριά από την είσοδο του φαραγγιού της Σαμαριάς. Στις 8 Ιανουαρίου μαζεύτηκε το σύνολο των Σφακιανών αγωνιστών υπό τους Γ. Τσελεπή ή Δασκαλάκη, Βαρδή Βοτζάκη, Μανουσογιαννάκη, Τσόντο, Καρκαβάτσο καθώς και αγωνιστές από άλλες επαρχίες όπως ο Γιανναρομιχελής (στο σώμα του υπήρχαν αρκετοί επαρχιώτες μας) καθώς και εθελοντές από την Ελλάδα. Η μάχη άρχισε νωρίς το πρωί και τελείωσε το βράδυ με νίκη των επαναστατών και ιδιαίτερη φθορά των Τούρκων παρά την βοήθεια που είχαν από τα κανόνια ενός πολεμικού πλοίου τους. Ακολούθως ο Μουσταφάς φοβούμενος την ολοκληρωτική καταστροφή του σώματος, τους ανακάλεσε στον Εμπρόσγιαλο. Έτσι απαλλάχθηκε η Αγία Ρουμέλη από τους εισβολείς.
Η Επαναστατική Συνέλευση μετά την πρώτη μάχη στην οποία συμμετείχαν και τα μέλη της έφυγε από την Αγιά Ρουμέλη, έμεινε για λίγο στην Αράδενα και μετά κατευθύνθηκε στο Μουρί και εγκαταστάθηκε στο σπίτι του παλαιού αγωνιστή του 1821, Δημητρίου Σκορδύλη ή Παπαδάκη. Κατάφεραν και μετέφεραν το μικρό τυπογραφείο που είχαν στήσει και εκδίδανε πατριωτική εφημερίδα. Εν όσο ήταν στην Αγιά Ρουμέλη η Γεν. Συνέλευση για αποτελεσματικότερη λειτουργία του αγώνα σύστησε ένα ολιγομελές όργανο με την ονομασία Προσωρινή Κυβέρνηση. Γύρω στις 10 Ιανουαρίου στην Ίμπρο εκλέχθηκε πρόεδρος της Γεν. Συνέλευσης ο Παρθένιος Περίδης αφού δεν δέχθηκε την αρχηγία λόγω της ηλικίας του, ο αρχιστράτηγος Κρήτης το 1821 Αν. Μανουσογιαννάκης.
6 Ιανουαρίου 1867. Αράδενα.
Η Γενική Συνέλευση ευρισκόμενη στην Αράδενα Σφακίων στέλνει επιστολή στους προξένους των Μεγάλων Δυνάμεων σε μια προσπάθεια να φανεί ότι η επανάσταση υφίσταται και δεν έχει καταπέσει. (Είχε προηγηθεί λιποψυχία μερικών εθελοντών από τις κακουχίες και στη συνέχεια η συμφωνία τους με το Μουσταφά για αναχώρηση προς την Ελλάδα όπως και έγινε με τούρκικο πλοίο από τον Εμπρόσγιαλο). Η επιστολή τελείωνε με τις παρακάτω φράσεις: ……Η επανάσταση υφίσταται ακμαιότερα παρά ποτέ, παρά τις ενάντιες φήμες τις κακόβουλα διαφημιζόμενες, και η απόφαση των κατοίκων της Κρήτης, με όλες τις κακουχίες και τις καταστροφές από τον εχθρό, είναι η ίδια η από την αρχή διατυπωθείσα Ένωση ή Θάνατος.
Μάχη στο Καμαριώτη 16 Ιανουαρίου 1867.
Ο Ρεσίτ πασάς έχει βγει από το Ηράκλειο και κινείται κατά των επαναστατών στη περιοχή της Τυλίσσου. Στις 15 Ιανουαρίου κοντά στη Τύλισο έγινε μια δυνατή σύγκρουση η οποία επαναλήφθηκε την επόμενη μέρα στη περιοχή του Καμαριώτη με τη συμμετοχή των Σφακιανών καπετάνιων Μαρινάκη και Βουγιουκαλάκη, οι οποίοι πολέμησαν από την περιοχή των Γωνιών. Σε αυτή τη μάχη τραυματίσθηκε βαριά ο δραστήριος και ικανός αρχηγός Μαλεβιζίου και Τεμένους Παυλής Ντεντιδάκης, ο ήρωας μεταφέρθηκε για νοσηλεία στη Κράνα όπου και απεβίωσε. Ο Ντεντιδάκης ήταν γέννημα και θρέμμα των Κομιτάδων. Οι άνδρες του και συναγωνιστές του Μαλεβιζιώτες και Τεμενιανοί τίμησαν τον άξιο αρχηγό τους.
Νίκη στη μάχη Φαζού Ασκύφου 18 Ιανουαρίου 1867.
Αφού ο πασάς πείσθηκε ότι όλη η επαρχία είναι σε ησυχία θεώρησε ασφαλές να αναχωρήσει πεζοπορώντας, διασχίζοντας από άκρη σε άκρη τα Σφακιά. Ο Τσιριντάνης του έδωσε ως οδηγό, τον ανιψιό του, Ρούσο Χριστοδουλάκη και ο στρατός των 18.000 ανδρών ξεκίνησε την αναχώρηση του από τον Εμπρόσγιαλο στις 17 Ιανουαρίου του 1867. Την ίδια ημέρα, με απώλειες δύο μόνο ανδρών μέσω της εκκενωμένης Ίμπρου έφθασαν και διανυκτέρευσαν στο Ασκύφου. Το πρωί της 18ης Ιανουαρίου πριν ξημερώσει δόθηκε το σύνθημα της αναχώρησης του στρατεύματος. Οι καπετάνιοι του Ασφένδου Μ. Μπολιώτης, και Μ. Μαρινάκης, του Καλλικράτη οι Αν. Μανουσέλης, Ι. Παπαδοπετράκης, Μιχάλης και Εμμανουήλ Βουγιουκαλάκης, και Παντελής Παπαδάκης, είχαν αποφασίσει να μη φύγει ατουφέκιστος ο Μουσταφάς. Κοντά τους οι Ιμπριώτες και οι Ασκυφιώτες με τους Αν. Μανουσογιαννάκη, Βουρδουμπά, Ιωσήφ Χ. Ρουσάκη, Κατζουλάκη, Καυκαλά, Τσόντο, Καρκαβάτσο. Από τα άλλα χωριά της επαρχίας οι Γ. Αναγνωστάκης, Αν Καβρός, Νικ. Χριστοδουλάκης, Ι. Παπαδημητράκης, Στυλ. Βαρδουλάκης και ο αρχηγός Γ. Τσελεπής ή Δασκαλάκης.
Στη θέση Φαζού χτύπησαν οι μάχιμοι Ασφενδιώτες με τους Καλλικρατιανούς την οπισθοφυλακή του εχθρού από κοντά έφθασαν και οι Ιμπριώτες με τους Ασκυφιώτες. Η μάχη που θα αποστόμωνε κάθε κακόβουλο εναντίων των Σφακιανών μόλις είχε αρχίσει. Οι μόλις 400 αγωνιστές Σφακιανοί κατάφεραν να τρέψουν σε φυγή τους Τούρκους, ακόμα και ο οδηγός Χριστοδουλάκης λοξοδρόμησε και ενώθηκε με τους αγωνιστές χτυπώντας θανατηφόρα τους Τούρκους. Κάποιοι φώναζαν Μουσταφά πασά, ...στάσου δα μη φεύγεις, στάσου να σου υπογράψωμε και μεις το χαρτί του Τσιριντάνη για να χει πλειά κύρος. Ο σκύλος του Ανδρέα Γεωργιλή από το Καλλικράτη έκανε ότι και ο κύριος του κυνηγούσε και κατέτρωγε τους κατακτητές. Οι Σφακιανοί λιτοδίαιτοι και ευκίνητοι κινούνταν από λόφο σε λόφο πιέζοντας συνεχώς το μεγάλο ασκέρι σε σύμπτυξη και φυγή. Η μάχη διήρκησε περίπου τρεις ώρες και ήταν νικηφόρα για τους Σφακιανούς.
Σύμφωνα με πληροφορίες από έναν αρμένιο ιατρό οι νεκροί των τούρκων ήταν 1013 και είχαν 1500 τραυματίες. Αντίθετα οι Σφακιανοί είχαν 9 νεκρούς εκ των οποίων οι 4 από το Καλλικράτη. Γνωρίζουμε τα ονόματα μόνο των έξι από τους ήρωες αγωνιστές που έπεσαν στην ένδοξη μάχη, από το Ασκύφου ήταν ο Μανούσος Σταβιανουδάκης και ο Ιωσήφ Ριτζάκης, από το Καλλικράτη ο Μ. Ρωμανιάς, από το Ασφένδου οι Χ. Γιοκλαμάς και Μποτόνης Σηφοδασκαλάκης και από την Ανώπολη ο Χατζηκαρναλής. Τραυματιστήκαν 25 άνδρες μεταξύ των οποίων οι
Μ. Ρωμανιάς, Ι . Καβρός, Ι. Βρανάς, Ι. Βενεράκης, Σταυριανός Τσάπας ή Τσαπάκης, Σ. Κατζουλάκης, Π. Χριστοδουλάκης, Μαν. Γρύλλος, Μ. Τσίμπουκας, Ν. Τζουνιδάκης, Ελευθ. Βαρδάκης κα. Εκτός των Σφακιανών στη μάχη συμμετείχε και ο καπετάνιος της Ασή Γωνιάς Πετράκης Νικόλαος ή Πετρονικόλας με 14 άνδρες καθώς και ο οπλαρχηγός Γ. Βαρδάκης με 5 άνδρες. Αξίζει να αναφέρουμε και μερικούς από αυτούς που αρίστευσαν όπως ήταν τα αδέλφια Ιωάννης και Σταυράκης Παπαδοπετράκη, ο Παντελής Παπαδάκης, ο Ανδρέας Καυκαλάς, ο Παπαδογιάννης, ο Μαλικούτσης, ο Γεωργιλής, ο Ν. Κατσούλης, ο Μ. Μπολιώτης, ο Μ. Σαριδάκης, ο Αν. Μανουσέλης, ο Ι. Βρανάς, ο Εμμ. Βουγιούκαλος. Η ήττα του Μουσταφά που είχε διαλαλήσει την υποταγή των Σφακιών, ήταν και το διάταγμα ανάκλησης του από το σουλτάνο.
20 Ιανουαρίου 1867. Σφακιά.
Η Γενική Συνέλευση απευθύνεται με εγκύκλιο της σε όλους τους κατοίκους του νησιού προτρέποντας τους να μην αποστείλουν αντιπροσώπους τους στον Σερφέρ εφένδη απεσταλμένο του σουλτάνου, γράφοντας.
Κρήτες
Τα βάσανα μας θα τελειώσουν. Η επέμβαση άρχισε ήδη και η νήσος προσεχώς θα ενωθεί με την Ελλάδα…… Συνεπώς απαγορεύομε σε οποιαδήποτε επαρχία να αποστείλει αντιπροσώπους. Όποιος συναινέσει στην εκλογή θα θεωρείται προδότης της πατρίδας του και θα έχει κακό τέλος…..
Σφακιά 20 Ιανουαρίου 1867
Υπογεγραμμένοι
Παρθένιος Κελαιδής, Παρθένιος Περίδης, Ι. Α. Μανουσογιαννάκης, Α. Μανουσογιαννάκης, Π. Α. Μωράκης, Ι. Χατζή Βουρδουμπάκης, Δ. Παπαδάκης, Α.Σ. Μπούμπουλης, Α.Ι. Τσίχλης, Α. Γεωργιάδης, Α. Παπαγεώργιος, Μιχ. Κυριακίδης, Ν. Ν. Νικολουδάκης.
Μάχη στο Γερακάρι Αμαρίου, 2 Φεβρουαρίου 1867.
Ισχυρό σώμα Σφακιανών που βρέθηκε στη περιοχή του Αμαρίου με ηγεσία τους γενναίους οπλαρχηγούς Μαλικούτη και Παπαδογιάννη επιτέθηκε στην οπισθοφυλακή των Τούρκων και σκότωσαν 35 από αυτούς. Λόγω της πίεσης της μάχης οι Τούρκοι άφησαν 3000 αιγοπρόβατα και 80 ημίονους που είχαν αρπάξει από τους Αμαριώτες. Οι Σφακιανοί ακολούθως επέστρεψαν τα κλεμμένα ζώα στους κατόχους τους. Στη μάχη μαζί με τους Σφακιανούς πολέμησαν και δύο Ρεθεμνιώτες ένας από τους οποίους ήταν και ο Ι.Χ. Μανιουδάκης.
Μάχη στο Βαθιακό Αμπαδιάς Αμαρίου. Μέσα Φεβρουαρίου 1867.
Με αρχηγό τον Μοράκη περίπου 2000 αγωνιστές Σφακιανοί, Αγιοβασιλειώτες και Ρεθεμνιώτες, κινήθηκαν κατά των εμπειροπόλεμων Αμπαδιωτών Μουσουλμάνων. Η έλλειψη κατάλληλου σχεδίου και η γενναιότητα των Αμπαδιωτών οδήγησε τους αγωνιστές σε ήττα. Οι Σφακιανοί έχασαν τον πεντακοσίαρχο Ιωάννη Παπαδοπετράκη καθώς και τον άριστο μαχητή Α. Πολέντα ανηψιό του καπετάνιου Εμμ. Μ. Πολέντα. Στη μάχη έπεσε και ένας εθελοντής Αιθίοπας Χριστιανός. Μετά το θάνατο του Παπαδοπετράκη τη θέση του πεντακοσίαρχου και αρχηγού των Καλλικρατιανών ανέλαβε το πρωτοξάδελφος του Παντελής Παπαδάκης. Σε αυτή τη μάχη πήρε μέρος το μεγαλύτερο μέρος των αγωνιστών από τα ανατολικά χωριά της επαρχίας μας. Ο ίδιος ο αρχηγός περιστοιχιζόταν από τα μέλη της οικογένειας Κελαιδή, τον πρωτοξάδελφο του Μαν. Εμμ. Μοράκη, καθώς και τους Αναγν. Πωλογεωργάκη, Μαν. Μπολιώτη, Ιωσ. Μιστράκη, Ι. Παυλιουδάκη και Παύλο Πολέντα.
Άφιξη του αρχηγού Σταμάτη Χιονουδάκη στα Σφακιά.
Στις 18 Φεβρουαρίου 1867 ήλθε από την Αθήνα όπου ήταν κρατικός υπάλληλος ο Σταμάτης Χιονουδάκης κάτοικος Χώρας Σφακίων με συγκεκριμένες εντολές κύρια από τις οποίες ήταν να μην αφήσει την επανάσταση να ατονίσει. Με την άφιξη του ο αρχηγός εξύβρισε σφόδρα τον Τσιριντάνη. Η άφιξη του Χιονουδάκη έκανε πολλούς συγγενείς του Τσιριντάνη να πάνε με το μέρος των επαναστατών και να διακριθούν στις μάχες ιδιαίτερα στη θάλασσα. Αυτοί ήταν οι Γ. Χ. Γρηγοράκης, οι αδελφοί Εμμανουήλ και Παύλος Τζαρδάκης, ο αξιόλογος Παύλος Χ. Τζουράκης, ο Παύλος Μαυραντζάς, ο Ν. Κορδόνης και ο Ν. Βερικάκης.
Τους προσεχείς μήνες οι Σφακιανοί κατά αποσπάσματα με τους Αποκορωνιώτες ή και μόνοι τους διέτρεχαν το νησί βοηθώντας όπου υπήρχε ανάγκη.
14 Μαρτίου 1867. Από το Βουβά Σφακίων μετά από προτροπή της Γενικής Συνέλευσης των Κρητών η Προσωρινή Κυβέρνηση εκδίδει διάγγελμα για σύσκεψη μεταξύ των χριστιανών και μουσουλμάνων του νησιού. Οι Τούρκοι σαμπόταραν την κίνηση λέγοντας καμμιά συναλλαγή με αντάρτες.
16 Μαρτίου 1867
Ο Χασάν πασάς με 5000 στρατιώτες κινείται από το Ρέθυμνο για να καταστείλει την επανάσταση στην επαρχία Αγίου Βασιλείου οι Σφακιανοί με τους Στρατή Δεληγιαννάκη, Π. Μοράκη, Μ. Μπολιώτη, Π. Μανουσέλη, Αντ. Καβρό, Φασούλη, Α. Καυκαλά, Εμμ. Βουγιουκαλάκη κ.α. τον αντιμετώπισαν και τον ανάγκασαν να γυρίσει πίσω στο χωριό Αμπελάκι.
17 Μαρτίου 1867 οι καπετάνιοι Καυκαλάκης και Μωράκης πολεμούν πολυάριθμο τουρκικό στρατό στα χωριά Άγιο Ιωάννη και Καλή Συκιά με επιτυχία.
19 Μαρτίου 1867 στις μάχες κοντά στο Αμπελάκι θα πέσει και ο γενναίος Ι. Πολάκης ή Πολογιάννης.
20 Μαρτίου 1867 οι Γ. Τσελεπής και Βαρδουλές με 150 Σφακιανούς συμμετέχουν στη μάχη πάνω από τις πηγές Μπουτσουναρίων στα Περβόλια Χανίων. Οι τραυματίες της μάχης μεταφέρθηκαν στα Σφακιά.
Δεύτερη επίθεση κατά των Σφακιών την 23η Απριλίου 1867. Νίκη και καταστροφή μαζί.
Ο σουλτάνος για να καταπνίξει την επανάσταση έστειλε το Σεπτέμβριο στο νησί τον αρχιστράτηγο του, Ούγγρο εξωμότη Ομέρ, το μέγεθος των καταστροφών που προξένησε συνοψίζεται στην αρχή του ΚΑΝΕΝΑΣ ΖΩΝΤΑΝΟΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ.
Ο Ομέρ βάζει στόχο την καταστροφή των Σφακιών αφού πρώτα εκτελέσει το σχέδιο του για στρατιωτικό αποκλεισμό τους. Ξεκίνησε την πολιορκία της επαρχίας από στεριά αλλά και από θάλασσα αφού διέθετε τεράστια για την εποχή ατμόπλοια. Από την Κράπη μέχρι και το Ρουμπάδο υπήρχε στρατός περισφίγγοντας τα Σφακιά.
Αυτή τη φορά οι Σφακιανοί δεν έμειναν μονάχοι όπως συνήθως, σε βοήθεια τους ήλθαν οι αρχηγοί Ζυμβρακάκης και Κορωναίος με τους άνδρες τους.
Η Προσωρινή Κυβέρνηση που αυτή την εποχή είχε έδρα την Ίμπρο διεύθυνε με εύστοχο τρόπο την τροφοδοσία των αγωνιστών ώστε να μην είναι αναγκασμένοι να απασχολούνται και με αυτό.
Την 23η Απριλίου δόθηκε από τον Ομέρ η διαταγή της γενικής επίθεσης από την ξηρά και την θάλασσα. Τα παραλιακά χωριά των Σφακιών κανονιοβολούνταν από τα πλοία του εχθρού. Ο Ζυμβρακάκης είχε αναλάβει να υπερασπίσει την είσοδο των Σφακιών από την μεριά της Κράπης ενώ ο Κορωναίος από την ανατολική πλευρά μέχρι το Ρουμπάδο. Οι αγωνιστές απέκρουσαν τις επιθέσεις και από τις δύο πλευρές με επιτυχία μάλιστα από την άμυνα που είχαν διαταχθεί να κάνουν πέρασαν στην επίθεση. Το μέτωπο είχε ακτίνα 20 μιλίων και ιδιαίτερα σφοδρές ήταν οι μάχες που δόθηκαν από την πλευρά του Ρεθύμνου. Οι απώλειες των εχθρών ήταν αρκετές εκατοντάδες ενώ από τους Σφακιανούς στα ανατολικά έπεσαν 8 Ασκυφιώτες και άλλοι στον Αλίκαμπο αλλά δεν γνωρίζουμε πόσοι. Στο δυτικό μέτωπο έπεσε ο γενναίος Ν. Μαλικούτσης και ο Εμμανουήλ Καρκαβάτσος ενώ στο ανατολικό (από τη μεριά του Καλλικράτη) ο Ι.Θ. Πενθερουδάκης. Η 23η Απριλίου αν και ημέρα νίκης για τους αγωνιστές, εξελίχθηκε σε αληθινή πανωλεθρία για τους αμάχους Σφακιανούς και πρόσφυγες. Τα γυναικόπαιδα των Σφακιών και των προσφύγων, κινήθηκαν προς απρόσιτες κορφές και σπήλαια για να κρυφθούν, κακή τύχη έγινε απίστευτη κακοκαιρία με χιονιά, περίπου 500 γυναικόπαιδα πέθαναν από το κρύο. Ο Γρ. Παπαδοπετράκης αναφέρει ότι είδε γυναίκα με τα τρία παιδιά της να είναι πεθαμένα από το κρύο.
Λόγω της σκληρής αντίστασης από τους αγωνιστές ο Ομέρ έλυσε την πολιορκία των Σφακιών και κατευθύνθηκε προς τις ανατολικές επαρχίες.
Την 1η Μαίου 1867 καταπλέει το πλοίο Αρκάδι και αποβιβάζει εφόδια στη παραλία των Κομητάδων συγχρόνως παραλαμβάνει γυναικόπαιδα για την ελεύθερη Ελλάδα. Τα πλοία των Τούρκων το ανακαλύπτουν και αρχίζουν καταδίωξη το Αρκάδι με πλοίαρχο το Κοτζιά κρύβεται πίσω από τη Γαύδο. Ο Κοτζιάς τη νύκτα ξαναγυρνά και ξεφορτώνει το φορτίο του στους Κομητάδες και ακολούθως πηγαίνει στο Ροδάκινο από όπου παραλαμβάνει ακόμα 350 αμάχους.
Μετά την επιτυχή υπεράσπιση των Σφακιών οι καπετάνιοι, Παντελής Παπαδάκης, Μπολιώτης, Μοράκης, Κουτρουμπάς ή Κουτρουμπαδάκης, Βουγιουκαλάκης και Καβρός με 470 Σφακιανούς ακολουθούσαν τον Ομέρ στην πορεία του προς το Λασίθι.
Οι παραπάνω καπετάνιοι συμμετείχαν στην παραλίγο πανωλεθρία του Ομέρ στο Μυλοπόταμο.
Η εισβολή του Ομέρ(21 -27 Μαίου1867) στο οροπέδιο του Λασιθίου και οι από κοντά παρενοχλήσεις του από τις ομάδες των Σφακιανών καπετάνιων στοίχισαν την ζωή σε επτά Σφακιανούς.
Φροντιστής και τροφοδότης όλων των αγωνιστών της Κρήτης αυτή την περίοδο ήταν ο δραστήριος αγωνιστής Παρθένιος Κελαιδής. Ο παραπάνω κληρικός μαζί με τον Αναγν. Πωλογεωργάκη και άλλους αποστέλλονται από την Προσωρινή Κυβέρνηση ως πληρεξούσιοι για να βοηθήσουν τα μέλη της στην ανατολική Κρήτη( 19 Μαίου 1867 )
Τέλη Μαίου με προτροπή του Δ. Πετροπουλάκη συστήνεται επιτροπή με πρόεδρο τον Γάλλο φιλέλληνα Φλουράνς και ένα από τα μέλη της, τον Σφακιανό Γεώργιο Νικολαίδη Βουρβαχάκη με σκοπό να ενημερώσει την κυβέρνηση της Ελλάδας και να ζητήσει πρόσθετη βοήθεια.
Την ίδια περίοδο στο Λουτρό ο Αμερικανός φιλέλληνας Συνδευ δε Καυ προσπαθεί με αυτοσχέδια τορπίλη να βουλιάξει μια Τούρκικη φρεγάτα χωρίς επιτυχία.
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΕ
Τρίτη επίθεση κατά των Σφακίων. Ιούνιος 1867
Με την κατάπνιξη της επανάστασης στο Λασίθη ο Ομέρ κινήθηκε προς το Τυμπάκι και εκεί σχεδίασε την μεγάλη επίθεση κατά των Σφακίων.
Ο σκοπός του Ομέρ ήταν η επαρχία μας να κτυπηθεί ταυτόχρονα από τρεις μεριές, οι Τούρκοι είχαν το απαιτούμενο ανθρώπινο δυναμικό, ενώ οι αγωνιστές λίγοι όπως ήταν δεν θα μπορούσαν να αντέξουν σε τρία μέτωπα.
Ο γενναίος Ρεσίτ πασάς θα κτυπούσε από τα ανατολικά, από τον Καλλικράτη, ο Μεχμέτ πασάς από την Κράπη και ο ίδιος ο Ομέρ με το κύριο όγκο του στρατού θα αποβιβαζόταν στα νώτα των αγωνιστών στο Φραγκοκάστελο.
Κινούμενος νύκτα ο Μεχμέτ πασάς με 10.000 στρατιώτες εμφανίζεται στο Ασκύφου οι αγωνιστές τον πολιορκούν στο οροπέδιο και αρχίζει να εμφανίζει σημεία κάμψης. Γράφτηκε ότι αν οι αγωνιστές είχαν σύγχρονα όπλα όπως τα Σασεπώ, θα καταστρεφόταν ολοκληρωτικά αυτό το σώμα στρατού.
Ο Ομέρ στις 23 Ιουνίου αποβίβασε με 13 ατμόπλοια το στρατό του, στη θέση Αποπλείστρα, ανατολικά του Φραγκοκάστελλου. Στο ναό του Αγίου Χαραλάμπου εγκατέστεισε το στρατηγείο του και διεύθυνε από εκεί τις επιχειρήσεις. Οι άνδρες του Ομέρ κινήθηκαν από τρεις μεριές από το Καψοδάσος, από το Πατσιανό και από τα Κολοκάσια, καταλαμβάνοντας τα πλησίων των βουνά . Η περιοχή ήταν αφύλακτη από αγωνιστές γιατί πολεμούσαν στο Ασκύφου, ο αιφνιδιασμός ήταν πλήρης. Το δράμα ήταν τα γυναικόπαιδα των γύρω του Φραγκοκάστελλου χωριών, έτρεξαν να κρυφθούν για να σωθούν στις γύρω σπηλιές μιας και δεν προλάβαιναν να φύγουν μακρυά, οι μάχιμοι άνδρες έλλειπαν για να τα καθοδηγήσουν.
Εναντίον των 55000 Τούρκων κινήθηκε πάνω από το Πατσιανό ο καπετάνιος του Ασφένδου Μπολιώτης και πάνω από το Καψωδάσος ο καπετάνιος του Καλλικράτη Παντελής Παπαδάκης με όλους και όλους 200 άνδρες. Οι αγωνιστές σε κάθε βήμα τους κινδυνεύουν να κυκλωθούν έτσι υποχωρούν πολεμώντας. Στο τέλος οι Τούρκοι ανέβηκαν μέχρι το Περυσινάκι και το Τρουλλωτό Κεφάλι. Τα παλληκάρια Μάρκος Παπαδοπετράκης και Κανάκης Πετρουλάκης δεν δίσταζαν να πηδάν μέσα στα ταμπούρια των Τούρκων και να τους μακελεύουν. Γύρω από το Τρουλλωτό κεφάλι σκοτώθηκαν 4 Καλλικρατιανοί ένας από τους οποίους ήταν ο γιός του Πατεροφραγκιά και τραυματίσθηκαν οι Μ. Πολενάκης, Πώλος Νικολάου και Μάρκος Παπαδοπετράκης και άλλοι πολλοί.
Σε ενίσχυση των Σφακιανών ήλθε ο Κορωναίος με 350 άνδρες του από την μεριά του Καλλικράτη.
Ενώ φαινόταν ότι ο Ομέρ θα έκανε τρεις μέρες να φθάσει στο Ασκύφου και να βοηθήσει τον πολιορκημένο Μεχμέτ μια τρίτη στρατιά από 8000 στρατό αυτή του Ρεσίτ πασά εισβάλει από το Καλλικράτη. Οι αγωνιστές πλέον βρίσκονται ανάμεσα σε τρία πυρά και υποχωρούν μαζί με τα γυναικόπαιδα προς τα δυτικά χωριά των Σφακιών για να ορίσουν νέα σημεία αντίστασης. Σκηνές φρίκης εκτυλίχθηκαν τότε, δεν υπήρχε χρόνος να πάρουν τους τραυματίες οι οποίοι έμειναν αβοήθητοι στο έλεος του εχθρού και της φύσης.
Οι Τούρκοι όλοι μαζεύτηκαν στο βουνό Φράτσια μια απίστευτη σε όγκο στρατιά αποτελούμενοι από 73.000 άνδρες.
Οι άμαχοι της Γιαλιάς στις σπηλιές.
Η ξαφνική απόβαση του Ομέρ ανάγκασε τις οικογένειες να κρυφθούν στις σπηλιές πάνω από τα χωριά τους. Ένα τμήμα των 200 αμάχων του Πατσιανού μπήκε σε σπηλιά στη θέση Καβαλαρέ, ένα άλλο στην απόρθητη σπηλιά Σχιστή, οι Καψωδασιανοί κρύφθηκαν σε σπηλιά στη θέση Αγιασμάτσι. Όλοι δεν είχαν προλάβει να πάρουν νερό και τροφή. Οι εχθροί στο Αγιασμάτσι έβαλαν φωτιά στην είσοδο της σπηλιάς έτσι τους ανάγκασαν να παραδοθούν, στη Σχιστή αναγκάσθηκαν να παραδοθούν λόγω της δείψας και της πείνας. Επειδή η Προσωρινή Κυβέρνηση είχε κάνει γνωστό στους προξένους των Μεγάλων Δυνάμεων την κατάσταση των αμάχων στις σπηλιές δεν τους πέρασαν από το μαχαίρι. Αντίθετα οι άμαχοι που είχαν κρυφθεί σε σπηλιά του φαραγγιού της Ίμπρου, και δεν ήταν γνωστό στα Προξενεία, ο Ομέρ τους πέρασε όλους από το μαχαίρι. Στη Σχιστή συνελήφθησαν οι: Αναγνώστης Χ. Παπαδάκης πληρεξούσιος, Ανδρέας Αναγνωστάκης, Ανδρέας Μανουσοπετράκης, ο ηγούμενος του προφήτου Ηλίου Ρουστίκων και ένας ιερέας Ρεθεμνιώτης οι οποίοι οδηγήθηκαν στις φυλακές της Σούδας.
Ένα μεγάλο μέρος των γυναικόπαιδων κατέφυγε στην Αγιά Ρουμέλη από όπου με δύο ευρωπαϊκά πλοία μεταφέρθηκε στην ελεύθερη Ελλάδα.
Μάχη της Αράδενας 15 Ιουλίου 1867.
Οι 1000 επαναστάτες όρισαν ως νέο σημείο αντίστασης το φαράγγι της Αράδενας. Σύντομα έφθασε και το μεγάλο ασκέρι του Ομέρ, λέγεται ότι αριθμούσε τις 73.000, από τα δυτικά οι αγωνιστές της λευτεριάς από τα ανατολικά οι κατακτητές. Στη μάχη συμμετείχαν και εννέα θωρηκτά πλοία τα οποία βομβάρδιζαν τους Σφακιανούς από το νότο.
Και τούτη τη φορά έγινε ότι έγινε και το 1770 ανέβηκαν οι Τούρκοι από τη θάλασσα και κύκλωσαν τους επαναστάτες. Εσπευσμένα οι επαναστάτες αναδιπλώθηκαν προς τα Κρούσια όμως η οπισθοφυλακή έχασε 25 από τα παλικάρια της. Μετά την μάχη της Αράδενας και την ολοκληρωτική καταστροφή των χωριών των Σφακιών ο Ομέρ θεώρησε ότι κατέστειλε την επανάσταση στη Κρήτη αναγγέλλοντας το γεγονός στο σουλτάνο.
Αποτελέσματα της εκστρατείας στα Σφακιά.
Υλικά τα Σφακιά υπέστησαν πρωτοφανή καταστροφή, δεν έμεινε τίποτα, ούτε σπίτι, ούτε ναός, ούτε δένδρο, πλήρης διάλυση.
Οι Τούρκοι θεώρησαν ότι καταστρέφοντας τα Σφακιά τελείωσαν την επανάσταση, η πραγματικότητα όμως ήταν άλλη. Μόλις αυτοί έφυγαν οι αγωνιστές βγήκαν από τα γκρεμνά και τα φαράγγια και τους ακολουθούσαν κάνοντας τους κλεφτοπόλεμο. Κανείς από τους Σφακιανούς αγωνιστές δεν δήλωσε υποταγή. Ο σκληρός αγώνας εντός των Σφακιών έκανε τους καπετάνιους να αντιληφθούν ότι πρέπει να ορίσουν γενικό αρχηγό στην επαρχία και έτσι ανέθεσαν την αρχηγία στο Σταμάτη Χιονουδάκη.
6 Αυγούστου 1867.
Οι Γεώργιος Μαυροθοδωράκης, Ν. Κορδόνης και Ρ. Χριστοδουλάκης με μερικούς άλλους αγωνιστές έκαψαν το καταδρομικό Αρκάδι στις 6 Αυγούστου του 1867 ώστε να μην πέσει στα χέρια του εχθρού. Στη μάχη αυτή έπεσαν 4 Σφακιανοί καθώς και 23 Κρήτες και εθελοντές.
Αποστολή του αντιπροέδρου της Γενικής Συνέλευσης στην Αθήνα.
Στις 14 Αυγούστου 1867 ο τότε αντιπρόεδρος της Γεν. Συνέλευσης μαζί με το γραμματέα Λεωνίδα Λόγιο, στάλθηκαν στην Αθήνα για να βολιδοσκοπήσουν την κατάσταση. Συναντήθηκαν με τον πρωθυπουργό Κουμουνδούρο και μέλη του υπουργικού συμβουλίου. Ο πρωθυπουργός τους προέτρεψε να συνεχίσουν τον αγώνα όπως φαίνεται από τους δημοσιευμένους διαλόγους με τον Παπαδοπετράκη.
Παπαδοπετράκης: .
Πρωθυπουργός: << Μην απελπίζεστε Ηγούμενε μου, οι ισχυροί δεν είναι τόσο άδικοι και σκληροί, ώστε να μη λάβουν υπ όψη τους ποταμούς των αιμάτων, που χύνονται για την ελευθερία, αλλά πρέπει να έχετε υπομονή και καρτερία για λίγο ακόμη. Το ζήτημα έγινε πολύπλοκο και πρέπει να γίνει συνενόηση των Μεγάλων Δυνάμεων πριν γίνει η οριστική διευθέτηση του. Έχετε την ιδέα ότι και εμείς δεν παύουμε νύκτα μέρα να εργαζόμαστε σε ότι είναι δυνατό. Κρατείστε λοιπόν λίγο ακόμα και οι πόθοι μας θα στεφανωθούν.
Διχασμός.
Αλλαγή του αντικειμενικού σκοπού της επανάστασης.
Ο Παπαδοπετράκης με το Λόγιο παρέλαβαν δέκα άνδρες από την Αθήνα και με ρώσικο ατμόπλοιο έφθασαν στο Φραγγοκάστελο. Το πλοίο πήρε τις οικογένειες που είχαν σωθεί στις σπηλιές και αναχώρησε για την ελεύθερη Ελλάδα. Οι δύο τους μεταβήκανε στην Αργυρούπολη όπου ήταν η Γεν. Συνέλευση και την διαφώτισαν για την κατάσταση. Ένα μέρος των μελών της Γεν. Συνέλευσης βλέποντας ότι δεν οδηγούνται πουθενά άλλαξαν τον αρχικό αντικειμενικό σκοπό που ήταν η ένωση με την Ελλάδα με άλλο που όριζε το εφικτό που ήταν η αυτονομία της Κρήτης. Η συνέλευση χωρίσθηκε σε αυτούς που ήθελαν να συνεχίσουν τον αγώνα για ένωση και σε αυτούς που επιθυμούσαν την ειρήνευση με το ελάχιστο την αυτονομία. Τελικά επικράτησαν αυτοί που επιθυμούσαν την συνέχιση του αγώνα για Ένωση με την Ελλάδα.
Άφιξη στη Κρήτη του Βεζύρη Ααλή. (πρωθυπουργού Τουρκίας).
Αρχές Οκτωβρίου του 1868 ήλθε στην Κρήτη ο πρωθυπουργός της Τουρκίας, πρώτη ενέργεια του ήταν η χορήγηση 40ήμερης ανακωχής ταυτόχρονα ελευθέρωσε όλους τους αιχμαλώτους αγωνιστές και μοίρασε θέσεις και μετάλλια στους προσκυνημένους.
Προσκάλεσε δε το φυλακισμένο Σφακιανό και μέλος της Γεν. Συνέλευσης Αναγνώστη Χ. Παπαδάκη λέγοντας του: . Ο Παπαδάκης μετέφερε τις υποσχέσεις του Ααλή στη συνέλευση αυξάνοντας περισσότερο τους φιλειρηνιστές.
Τον ίδιο χρόνο στάλθηκε από την Αθήνα επιτροπή αποτελούμενη από τους
Γεώργιο Νικολαίδη Βουρβαχάκη(νομικό και αρχαιολόγο), Α. Παπαδάκη, Φ. Λιμπρίτη και Σ. Αντωνιάδη. Η επιτροπή είχε εντολή να εμψυχώσει τους αγωνιστές ώστε να συνεχίσουν τον αγώνα και να μην συνδιαλλαγούν με τον Ααλή. Φαίνεται ότι λίγο έλλειψε στη Γεν. Συνέλευση να σκοτωθούν μεταξύ τους. Με ιδιαίτερα έντονο τρόπο λογομάχησε ο Γεώργιος Βουρβαχάκης που ήθελε να συνεχιστεί ο αγώνας για Ένωση με το Λόγιο που ήθελε να συνδιαλλαγούν με το Πρωθυπουργό της Τουρκίας για την παραχόρηση αυτονομίας. Εν τέλει με τη επέμβαση των ψυχραιμότερων αποσωβήθηκε ο κίνδυνος εμφυλίου. Και οι δύο ήταν αγνοί πατριώτες απλός έβλεπαν τα πράγματα διαφορετικά.
Αρχές Οκτωβρίου ο Ααλής προσκάλεσε γενική συνέλευση με μέλη, τέσσερα από κάθε επαρχία, από τα Σφακιά δεν προσήλθε κανένας. Με το που προσήλθαν τους έδωσε διορία οκτώ ημέρες, να του προτείνουν λύσεις. Ο αγώνας τους προσεχείς μήνες μετατράπηκε από στρατιωτικό σε διπλωματικό προσπαθώντας ο Ααλής με τους προσκυνημένους να θέσουν στο περιθώριο του λαού της Κρήτης τα μέλη της Προσωρινής Κυβέρνησης και τους αγωνιστές.
Κατάσταση στα Σφακιά.
Μάχη στην Ανώπολη και θάνατος του ήρωα καπετάνιου Γ. Τσελεπή του 2ου.
Ο Ομέρ μετά την καταστροφή των Σφακιών άφησε 6000 άνδρες στον Εμπρόσγιαλο να παρακολουθούν από κοντά τα Σφακιά. Η ύπαρξη τόσου στρατού δυσκόλεψε τους Σφακιανούς οι οποίοι πλέον είχαν τον εχθρό κοντά τους και έπρεπε να είναι πάντα σε ετοιμότητα. Κατά διαστήματα οι Τούρκοι έβγαζαν αποσπάσματα προς τα ορεινά Σφακιά τα οποία έρχονταν σε συγκρούσεις με τους αγωνιστές. Σε μιά τέτοια μάχη στην Ανώπολη έπεσε και ο ήρωας αρχηγός του δυτικού τμήματος των Σφακιών Γεώργιος Τσελεπής ή Δασκαλογιάννης. Ο θάνατος του αρχηγού εξόργισε τους Σφακιανούς οι οποίοι έκαναν λάθος κίνηση και επιτέθηκαν εναντίων των Τούρκων στους πύργους και τα οχυρώματά τους. Αποτέλεσμα της μάχης ήταν να χαθούν 10 Σφακιανοί και πολλοί να τραυματισθούν και οι Τούρκοι να αναθαρρίσουν περισσότερο.
Εκτιμώ ότι αυτή την περίοδο κτίσθηκαν οι πύργοι στο Ασκύφου, Αγιά Ρουμέλη και Ανώπολη ενώ επισκευάσθηκαν οι παλαιότεροι Χώρας Σφακίων και Φραγγοκάστελου.
Μάχη στο Ασφένδου.
Πέντε χιλιάδες Τούρκοι ανέβηκαν μέχρι την κορυφή Φράτσια και πέρασαν από το Ασφένδου. Τότε ενωθέντες οι Ασφενδιώτες, οι Καλλικρατιανοί και οι Ιμπριώτες τους επιτέθηκαν και τους ανάγκασαν να οπισθοχωρήσουν. Την κατάλληλη στιγμή εμφανίσθηκε και ο Κορωναίος με τους εθελοντές του και η μάχη εξελίχθηκε σε αληθινή πανωλεθρία για τους Τούρκους οι οποίοι το έβαλαν στα πόδια. Όπλα πολεμοφόδια και εφόδια έμειναν στους αγωνιστές. Οι Τούρκοι έχασαν 723 στρατιώτες ενώ οι Σφακιανοί 6, πληγώθηκαν και αρκετοί αγωνιστές ανάμεσα τους και ο αρχηγός των Ασφενδιωτών Μ. Μπολιώτης. Η νίκη αυτή φόβισε τους κατακτητές οι οποίοι δεν τόλμησαν να εξορμήσουν πλέον.
Συμπλοκή στη Κάινα.
Αφού οι Τούρκοι δεν έβγαιναν από τα οχυρώματα τους, οι Σφακιανοί άρχισαν να εξορμούν εκτός της επαρχίας. Σε μιά συμπλοκή στη Κάινα τραυματίσθηκε στο πόδι ο Σταυράκης Παπαδοπετράκης από το Καλλικράτη, ο ξάδελφος του και αρχηγός των Καλλικρατιανών Παντελής Παπαδάκης τον πήρε στον ώμο για να τον σώσει όμως μια ακόμα σφαίρα τραυμάτισε και τον αρχηγό. Ο μεν Στ. Παπαδοπετράκης έμεινε κουτσός ο δε ήρωας αρχηγός πέθανε μετά από τριών ετών θεραπεία.
Ο Γρ. Παπαδοπετράκης διερευνόντας τους προξένους των Μεγάλων Δυνάμεων σχημάτισε πλέον την γνώμη ότι ο αιματοβαμένος αγώνας ήταν πια χαμένος, όπως φαίνεται και από την ειλικρινή απάντηση του Άγγλου προξένου Δίξων:
- Ακριβέ μου φίλε άγιε Ηγούμενε Γρηγόριε. Λυπούμαι πολύ, διότι είμαι στη θέση να σας αναγγείλω, σε όσα με ρωτάτε, ότι τα πράγματα επροχώρησαν τόσο πολύ σε σημείο, που καμμία δε μου δίνουν πιθανότητα επιτυχίας οι μελετώμενες απαιτήσεις σας, γιατί αργήσατε και υπετάχθη όλος ο λαός και οι Τούρκοι εγίνηκαν ισχυροί. Θεωρώ λοιπόν καλό να σταματήσουν οι αιματοχυσίες και να συμβουλεύσεται τους πατριώτες σας να παραδεχθούν όσα παρεχώρησε ο Ααλή πασάς στη πατρίδα σας, έστω και ανάξια των μεγάλων θυσιών σας..
Χαλέπα 15 Ιουλίου 1868
ΝΕΟ ΔΟΓΜΑ. Σύναξη στο Αμάρι.
Μια σύναξη αρχηγών στο Αμάρι όπου ήταν η Συνέλευση σκοπό είχε να ορίσει νέο δόγμα αυτό της Αυτονόμου Πολιτείας. Με το άκουσμα του από τους μπαρουτοκαπνισμένους οπλαρχηγούς έγινε πανικός δεν το δέχθηκαν πολλοί και παραλίγο να γίνει εμφύλιος αιματοχυσία. Στο πρωταγωνιστή της κατάπαυσης των εχθροπραξιών Γρ. Παπαδοπετράκη οι συναγωνιστές του φώναζαν: - Γούμενε, γούμενε, Πατρίς είναι αυτή και χάνεται, τι είναι αυτά που λες.
Λογικό πως να ακούσουν οι συνεπαρχιώτες μας το τέλος του αγώνα όταν μόνο από το Ασκύφου είχαν πέσει οι μισοί άνδρες των αρμάτων. Στο τέλος οι Πληρεξούσιοι υποσχέθηκαν στο πλήθος ότι θα κάνουν ότι θέλει και έτσι διαλύθηκαν.
Σύναξη στη Κράνα 24 Σεπτεμβρίου 1868.
Η Συνέλευση μετάβηκε στο Μυλοπόταμο όπου ήλθαν και αρκετοί οπλαρχηγοί. Εκεί υπό την προεδρία του Παπαδοπετράκη ψήφισαν να εργασθούν για την Ανεξάρτητη Ηγεμονία. Ο ίδιος ο Παπαδοπετράκης εργάσθηκε για αυτή αν και γνώριζε ότι δεν υπήρχε πλέον ελπίδα ούτε και για αυτό. Τα έγγραφα της Σύναξης στάλθηκαν στο σουλτάνο και στις Μεγάλες Δυνάμεις αλλά ο καιρός είχε παρέλθει και ούτε απάντηση δεν έλαβαν.
Το τέλος του τριετή αγώνα 1866-69.
Ασφένδου 12 Νοεμβρίου 1868 διάλυση Γ. Συνέλευσης.
Μια μια οι επαρχίες του Ηρακλείου και του Ρεθύμνου δήλωναν υποταγή. Λίγοι ήρωες αγωνιστές έμεναν στα κρύα των βουνών να συνεχίζουν ένα άνισο αγώνα. Αρχές Οκτωβρίου 1868 η Συνέλευση θεωρώντας ότι δεν είναι πιά ασφαλής κατευθύνθηκε προς τα Σφακιά που διατηρούσαν την επανάσταση όχι από ελπίδα πια, αλλά από φιλοτιμία. Δεν είχαν περάσει 40 μέρες και στις 12 Νοεμβρίου 1868 στο Ασφένδου Σφακίων, ο προεδρεύον της Γ. Συνέλευσης Γρ. Παπαδοπετράκης διαβλέποντας ότι είναι αδύνατο να διατηρηθεί το πολυμελές σωματείο γιατί κινδύνευαν όλοι, (οι Τούρκοι ήταν στον Εμπρόσγιαλο), προέβηκε στη διάλυση της, χωρίς να υπάρξει καμμία διαφωνία από τα μέλη. Παρέμεινε σε ενέργεια η Προσωρινή Κυβέρνηση ως ολιγομελής.
Δεν πέρασαν πολλές μέρες και ενώ η Πρ. Κυβέρνηση ήταν πάνω από την Ασή Γωνιά προδόθηκε η θέση της και την νύκτα κυκλώθηκαν από τους Τούρκους. Όσοι αντιλήφθηκαν νωρίς την παρουσία των εχθρών κατάφεραν να διαφύγουν, από τους υπόλοιπους άλλοι σκοτώθηκαν στη προσπάθεια τους να φύγουν από τα γρεμνά και άλλοι συνελήφθηκαν και κατακρεουργήθηκαν. Τα έγγραφα και οι σφραγίδες του αγώνα περιήλθαν στα χέρια των Τούρκων.
Ο γενναίος Μανιάτης καπετάνιος Πετροπουλάκης περικυκλώθηκε στον Αποκόρωνα και παραδόθηκε. Οι Σφακιανοί και λίγοι αγωνιστές άλλων επαρχιών μένουν περιπλανόμενοι δίνοντας τις δικές τους μάχες σε ένα χαμένο αγώνα.
11 Δεκεμβρίου 1868.
Μερικά σώματα αγωνιστών του Ψηλορείτη αφού καταδιώκονταν επί τρεις μέρες και έχασαν 150 άνδρες, έφθασαν στο Καλλικράτη να ξαποστάσουν. Όμως ο εχθρός ήταν πανίσχυρος και ανήλθε στο Καλλικράτη, πάνω από το χωριό παρατάχθηκαν οι Σφακιανοί, οι εναπομείναντες επαναστάτες των άλλων επαρχιών του νησιού και μερικοί εθελοντές για να δόσουν την τελευταία μάχη του τριετή αγώνα. Η μάχη ήταν πανωλεθρία για τους Έλληνες δώδεκα που συνελήφθηκαν κατακρεουργήθηκαν οι υπόλοιποι διασκορπίσθηκαν στα χιονισμένα βουνά όπου πολλοί βρήκαν οικτρό θάνατο, ανάμεσα τους ήταν και άμαχοι που πάγωσαν στα όρη. Βαρειά τραυματισμένος βρέθηκε την επομένη ο Μάρκος Παπαδοπετράκης, ο νεαρός ήρωας τάφηκε μαζί με τον οκτάχρονο ανηψιό του που πάγωσε στα όρη.
14 Δεκεμβρίου 1868.
Όπως απαιτούσε ο νικητής Σάββας πασάς όποιος ήθελε να φύγει από το νησί έπρεπε πρώτα
να δηλώσει υποταγή παρουσία του.
Τα λείψανα του Αγώνα όπως ήταν σχηματισμένα σε σώματα κατέβηκαν πρώτα τα προεδρεία, μετά τα αρχηγεία
και τέλος οι αγωνιστές με την πολεμική μουσική του εχθρού να παιανίζει, τιμής ένεκεν, και με δάκρυα στα μάτια, δήλωσαν
υποταγή. Μόνο στο πρόεδρο Γρηγόριο Παπαδοπετράκη και στον αντιπρόεδρο Γ. Χ. Μανιουδάκη δεν επέτρεψε ο πασάς να
φύγουν από την Κρήτη για να μην ισχυριστούν ότι δεν τελείωσε ο αγώνας.
Απολογισμός για τα Σφακιά.
Το τέλος του τριετή αγώνα θα βρει τα Σφακιά αγνώριστα, η καταστροφή όλων των χωριών, εκτός του Εμπρόσγιαλου
ήταν ολοκληρωτική. Οι αγωνιστές έψαχναν τις οικογένειες τους στα νησιά και την Ηπειρωτική Ελλάδα.
Το ένα τρίτο των Σφακιανών που κρατούσε άρματα έπεσε στον αγώνα, 325 ήταν οι ήρωες που έδωσαν τα Σφακιά και δεν
αναφέρονται οι εγκατεστημένοι στα κατωμέρια. Ιδιαίτερα χτυπήθηκαν τα ανατολικά χωριά της επαρχίας, το Ασκύφου
θρήνησε εβδομήντα τέσσερεις (74) ήρωες, και ο Καλλικράτης εξήντα τρεις (63), χάθηκαν μόνο από τα δύο χωριά οι μισοί
άνδρες των, εκτός των αμάχων.
Τα λόγια του εθελοντή Ανθυπασπιστή Ν. Ψύχα δείχνουν τι απέμεινε από τα Σφακιά.
« Δεν υπάρχει πλέον εις τα Σφακιά κατάλυμα ή ναός, αμπελών ή φυτεία, κτήνος ή πρόβατον.
Δεν εφώνησεν πλέον αλέκτωρ. Πανταχού τέφρα και ερημία φρικώδης ».
Ο Β. Ψιλάκης στη σελ. 212 τόμος Δ της γράφει:
Εδώ αξίζει να παρατηρήσομε ότι και σε αυτό τον αγώνα οι Σφακιανοί συνεχώς έπαιζαν και κατά την ποιότητα και
κατά την ποσότητα το σπουδαιότερο ακόμη ρόλο, στις διάφορες αρχές, αν και από τους συνεχείς αγώνες του τόπου
και την καθημερινώς ευρύτερη και ευχερέστερη χρήση των όπλων δεν καθυστερούσαν και οι άλλες επαρχίες και προπαντός οι
των Χανίων και Ρεθύμνης..
Ανάμεσα στις 13 ηγετικές φυσιογνωμίες του Κρητικού Αγώνα 1866-69 οι έξι ήταν Σφακιανοί.
Απολογισμός για την Κρήτη.
Δεν ξέρουμε ακριβώς τον αριθμό των νεκρών του αιματηρού τριετή αγώνα αν και κάποιοι μιλούν για 30.000 νεκρούς Κρήτες και εθελοντές.
Το κυριότερο κέρδος του τριετή αγώνα ήταν ότι στην διεθνή κοινότητα τίθεται πλέον το ΚΡΗΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ που απαιτεί λύση.
Κέρδος ήταν και τα σκιώδη προνόμια του Οργανικού Νόμου, όπως φαίνονται παρακάτω, τα οποία όμως γρήγορα θα καταπατούνταν.
Η εφαρμογή του Οργανικού Νόμου ξεκίνησε 3 Φεβρουαρίου 1868 ενώ η επανάσταση συνεχιζόταν.
α) Ο Γενικός Διοικητής Κρήτης διορίζετε από τον σουλτάνο, μα είχε δύο συμβούλους, έναν χριστιανό και ένα μουσουλμάνο.
β) Το συμβούλιο διαχειρίζετε διοικητικά, οικονομικά και εφοριακά ζητήματα.
γ) Οι νομοί της Κρήτης από τρεις δηλαδή Χανίων, Ρεθύμνης και Ηρακλείου πλέον γίνονται πέντε με την προσθήκη δύο νέων νομών αυτών των Σφακίων και του Λασιθίου. Ο νομός Σφακίων περιελάμβανε τα Σφακιά, τον Αποκόρωνα και την επαρχία Αγίου Βασιλείου. Έδρα του νομού Σφακίων ήταν το χωριό Φυλακή και μετά ο Βάμος. Το 1900 έφυγε από το νομό Σφακίων η επαρχία Αγίου Βασιλείου και ο νομός διαλύθηκε δύο χρόνια μετά την Ένωση με την Ελλάδα, το 1915.
δ) Η Κρήτη θα είχε πλέον 80 αντιπροσώπους όπου οι 250.000 χριστιανοί εκλέγανε τους 49 και οι μουσουλμάνοι με τους 70.000 εκλέγανε 31.
Βέβαια για τις αποφάσεις, χρειαζόταν πλειοψηφία κατά τα 2/3 και έτσι ουσιαστικά ακυρώθηκε η πλειοψηφία των χριστιανών.
ΑΙΩΝΙΑ Η ΜΝΗΜΗ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΧΙΛΙΑΔΕΣ ΑΓΝΩΣΤΟΥΣ ΗΡΩΕΣ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ ΠΟΥ ΔΕΝ ΒΡΕΘΗΚΕ ΠΕΝΑ ΚΑΙ ΧΑΡΤΙ
ΝΑ ΓΡΑΨΕΙ ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΤΟΥΣ.
ΡΙΖΙΤΙΚΟ
Τον ανδρειωμένο τ΄άρματα δε πρέπει να πουλιούνται
μα πρέπει να γυαλίζονται στο όβγορο να κρεμιούνται
να τα θωρούν κι άλλοι νιοι πάντα να τσι θυμούνται
Έγγραφο όπου φαίνονται οι μάχες που έλαβε μέρος ο Σφακιανός καπετάνιος Γιαπιτζάκης Ευθύμιος καθώς
και η βαθμολόγηση του.
ΙΝΒ10022013