1825
ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΓΡΑΜΒΟΥΣΑΣ ΑΠΟ 15 ΣΦΑΚΙΑΝΟΥΣ.
Ο πεντακοσίαρχος Α. Παναγιωτάκης με επιστολή του από τα Αντικύθηρα,
προσπαθεί να πείσει τον Λ. Κουντουριώτη να καταλάβουν το φρούριο νησίδα Γραμβούσα
και με ορμητήριο την Γραμβούσα να αναζωπυρωθεί η επανάσταση στην Κρήτη.
12 Ιουλίου 1825
Ο Λ. Κουντουριώτης με επιστολή του στον Παναγιωτάκη στις 12 Ιουλίου 1825
του προτείνει να αποφύγει τέτοια ενέργεια, και του υπενθυμίζει την τραγική κατάληξη
της προηγούμενης προσπάθειας.
Το θέμα άκουσε ο Εμμανουήλ Αντωνιάδης ο οποίος πείθει την διοίκηση στο Ναύπλιο
για την επιτυχία του σχεδίου.
Ετοιμάζεται μια μικρή αποβατική μοίρα με 13 πλοία και 736 άνδρες και
υπό την αρχηγία του Δημητρίου Καλλέργη ξεκίνησε για την κατάληψη της Γραμβούσας.
Ένας Κισσαμίτης πατριώτης, Αρετάς το επίθετο, είναι φίλος με τον φρούραρχο και
κατασκοπεύει τι γίνεται εντός, πόση είναι η φρουρά πότε αλλάζει πληροφορώντας
τους Σφακιανούς στα Αντικύθηρα.
31 Ιουλίου 1825
Την μέρα αυτή προσέγγισε πλοίο της Μοίρας τα Αντικύθηρα και ενημέρωσε τους Σφακιανούς.
Αμέσως απέπλευσαν με την σκαμπαβία (βάρκα) του Σφακιανού Εμμανουήλ Βρατσόλη, οι Σφακιανοί:
Α.Παναγιωτάκης,Παύλος Κριαράς, Ιωάννης Ρούκουνας,Νικηφόρος Βερυκάκης, Ανδρέας Παχωνάκης,
Ιωάννης Καράς,Μανούσος Κουλέτος, Αναγνώστης Ψαρουδάκης, Γεώργιος Περτσουλινάκης,
Ιωάννης Σεΐμένης, Ιωάννης Τσιλιμπίνης, Αναγνώστης Τσουπάκης
και τα αδέλφια Μανούσος και Ανδρέας Φουντουλάκης.
2 Αυγούστου 1825
Οι παραπάνω αγωνιστές, ντυμένοι ως Τούρκοι φρουροί, και με δεδομένο ότι ο Παχωνάκης μιλούσε την Τουρκική,
κατάφεραν να ξεγελάσουν το φρούραρχο Βέη και τους επιβιβίβασε στη βάρκα του για τη Γραμβούσα.
( Οι Τούρκοι φρουροί μεταφέρονταν από το Τηγάνι στο νησάκι της Γραμβούσας).
Ακολούθως τους αιφνιδίασαν μέσα στην βάρκα και μετά την προσέγγιση στο νησί
παραδόθηκαν μετά από εντολή του φρουράρχου και οι υπόλοιποι 6-7 φρουροί.
Τα υπόλοιπα πλοία που εν τω μεταξύ τα είχε διασκορπίσει ο αέρας άκουσαν
τις κανονιές από το φρούριο, είδαν τη βάρκα του Βρατσόλη να τους πλησιάζει και
κατάλαβαν ότι το φρούριο ήταν σε Ελληνικά χέρια.
Ταυτόχρονα καταλήφθηκε και το φρούριο του Κισσάμου από άλλους αγωνιστές.
ΑΧΑΡΙΣΤΙΑ ΚΑΤΩΜΕΡΙΤΩΝ
Μετά την κατάληψη της Γραμβούσας βρήκαν τόπο κατοικίας πάνω από 3000 ψυχές.
Ένα γεγονός όμως ήλθε να σκιάξει τον αγώνα, στο φρούριο έμεναν 23 Σφακιανοί μόνο,
τους επιτέθηκαν πάνω από 300 κατωμερίτες σκότωσαν μία γυναίκα και
τον ήρωα πορθητή Ν. Βερυκάκη, και τους υπόλοιπους τους έδιωξαν.
Την κατάσταση έσωσε ο Ν.Οικονόμος ο οποίος τύγχανε μεγάλης εκτίμησης στα Σφακιά,
αυτός με τέσσερεις άλλους πήγε στα Σφακιά και τους ανακοίνωσε ότι τουφέκισαν
τον πρωτεργάτη και όσοι επιθυμούν μπορούν να γυρίσουν στην Γραμβούσα.
Έτσι από ένα άνθρωπο αποφεύχθηκε ο εμφύλιος μα οι σχέσεις Σφακιανών – Γραμβουσιανών
δεν αποκαταστάθηκαν ποτέ.
Οι Γραμβουσιανοί έκαναν μια πολιτική αρχή με όνομα « Διοικητική Επιτροπή Γραμβούσας »
και προσκάλεσαν τον Α. Κριαρά να συμμετάσχει όμως αυτός αρνήθηκε,
όπως αρνήθηκε και Ν. Οικονόμος ο οποίος δεν ξαναπάτησε στην Γραμβούσα.
Από την άλλη οι Σφακιανοί έκαναν την « Δημογεροντία Σφακίων »για τις πολιτικές υποθέσεις
ενώ τα στρατιωτικά είχαν οι καπετάνιοι.
Η παραπάνω πράξη των κατωμεριτών είχε τη ρίζα της στην ζηλοφθονία τους αλλά και
στο ότι προσπαθούσαν να βγάλουν από τα αξιώματα τους Σφακιανούς και να τα πάρουν αυτοί.
Η περίοδος δεν ήταν και η καλύτερη για την επανάσταση, οι Σφακιανοί ήταν χολωμένοι,
και οι κατωμερίτες δεν πολεμούσαν γιατί τους εξυπηρετούσε η λανθάνουσα κατάσταση
όπως είχε διαμορφωθεί αφού:
α. Επικαρπούνταν τα κτήματα των Μουσουλμάνων που είχαν κλεισθεί στα κάστρα.
β. Δεν ήθελαν αγωνιστές στην περιοχή τους γιατί έπρεπε να τους τρέφουν και πολλές φορές
αυτό γινόταν αφού έπεφταν οι αναγκαίες ξυλιές.
ΚΛΕΦΤΟΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΜΑΝΟΥΣΑΚΗ Ή ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΔΑΚΗ
Ο αγνός πατριώτης Μανουσάκης συγκρότησε δικό του σώμα από 100 αγωνιστές Σφακιανούς
και Αποκορωνιώτες και πολεμούσε.
Όταν πληροφορήθηκε ότι ένας Μπουλούμπασης από το ασκέρι 7000 Τούρκων του Μουσταφά,
βίασε μια χριστιανή στο Κεφαλά, οργάνωσε ολιγομελή ομάδα και πήγε στο σπίτι
που έμενε ο δράστης και τον έσφαξε. Ο Μανουσάκης πέρασε ανάμεσα από τόσους Τούρκους
και ο Μουσταφάς το θεώρησε ύψιστη προσβολή και απείλησε εισβολή στα Σφακιά.
Μετά από προδοσία συνελήφθησαν ο Τσακίρης και τρεις Αποκορωνιώτες άνδρες του Μανουσάκη,
ο Μουσταφάς διέταξε και τους εκτέλεσαν μπροστά στους συλληφθέντες Σφακιανούς καπετάνιους,
όταν ο Μανουσάκης έμαθε τον προδότη τον κατακρεούργησε. Οι μικρές νυκτερινές καταδρομικές
ομάδες αγωνιστών ονομάσθηκαν « Καλησπέριδες » , ενώ και οι Τούρκοι οργάνωσαν αντίστοιχες
με το όνομα « Ζουρίδες » .
ΣΥΛΛΗΨΗ ΤΩΝ ΣΦΑΚΙΑΝΩΝ ΚΑΠΕΤΑΝΙΩΝ
Ο Μουσταφάς πασάς ήταν στο Νίππος με οκτώ χιλιάδες στρατό και απειλούσε να ανέβει στα Σφακιά.
Ο Μαστροσηφάκης φίλος του πασά ανέλαβε να πείσει τους καπετάνιους να κατέβουν για συνομιλίες.
Οι καπετάνιοι αναγνωρίζοντας την αδυναμία τους για αποτελεσματική αντίσταση,
κατέβησαν ο πασάς τους συνέλαβε και τους φυλάκισε στα υπόγεια των τειχών των Χανίων.
Συνελήφθηκαν οι:
Βουρδουμπάς Ρούσος, Πωλογεωργάκης, Χούρδος Ρούσος, ο Πρωτοπαπάς Σφακίων Γεώργιος,
ο παπά Μανούσος, ο Πωλιός Πρωτοπαπαδάκης κ.α.
Μια απόπειρα δραπέτευσης έγινε μετά ένα χρόνο όταν η μητέρα του Χούρδου έβαλε στη φυλακή
μια λίμα μέσα σε ένα ασκί από κρασί. Κατάφερε να δραπετεύσει ο Πρωτόπαπας Γεώργιος ενώ
οι πολλοί τραυματίστηκαν στην προσπάθεια τους να κατέβουν από τα τείχη.
Οι περισσότεροι από τους παραπάνω έμειναν για τέσσερα χρόνια φυλακισμένοι με απίστευτες στερήσεις
και βασανιστήρια.
Ο οπλαρχηγός Μανουσάκης συνέλαβε τον Μαστροσηφάκη και τον εκτέλεσε για την παραπάνω πράξη του.
22 Δεκεμβρίου 1826
Ο Κριτοβουλίδης ως μέλος της επιτροπής των Γραμβουσιανών από το φρούριο του,
προσπάθησε να πείσει τους Σφακιανούς να μπουν πάλι στη φωτιά. Την πομπώδη επιστολή
μετέφερε ο πεντακοσίαρχος Παναγιωτάκης στα Σφακιά και για το λόγo αυτό κινδύνευσε την διαπόμπευση.
Από την επιστολή του παραπάνω φαίνεται ότι οι Γραμβουσιανοί - κατωμερίτες δεν μπορούσαν
να κάνουν μια επαναστατική ενέργεια χωρίς τους Σφακιανούς.
1827 Ιανουάριος
Ο πεντακοσίαρχος Αν. Παναγιωτάκης για να αναζωπυρώσει την επανάσταση στις ανατολικές επαρχίες της Κρήτης,
διέταξε τον αδελφό του Ανδρέα και τον οπλαρχηγό Π. Τσιριντάνη, να μεταβούν στο Λασίθη.
Αυτοί προσπάθησαν όπως μπορούσαν να συντηρήσουν την επανάσταση και σε αυτά τα μέρη.
Σε μια συμπλοκή σκοτώθηκε ο γενναίος οπλαρχηγός από τον Εμπρόσγιαλο, Νικηφόρος.
Τέλη Μαΐου 1827 ΕΙΣΒΟΛΗ ΣΤΑ ΣΦΑΚΙΑ
Ο Μουσταφάς έκανε πράξη την απειλή του, κινήθηκε κατά των Σφακιών με 10.000
στρατιώτες του από την Κράπη ενώ 5000 του Μεχμέτ πασά κινήθηκαν από τον Καλλικράτη
και ενώθηκαν στο Ασκύφου. Ο Μουσταφάς έμεινε στο Ασκύφου για ένα μήνα χωρίς να γίνει
μάχη ακολούθως αφού συνέλαβε πέντε γέροντες βοσκούς τους κρέμασε στην Κράπη και έφυγε.
Γενικός Αρχηγός Κρήτης ο Ι. Χάλης
Τέλη Οκτωβρίου 1827 ο Μιαούλης έφερε στην Γραμβούσα σώμα 1000 Κρητών προσφύγων και
λίγων εθελοντών για να ενισχύσουν την επανάσταση.
Το Νοέμβριο ορίζεται γενικός αρχηγός ο Ι. Χάλης.
20 Νοεμβρίου 1827
Ο Χάλης κινείται προς τις ανατολικές επαρχίες με ικανό σώμα στρατού (3000 μαχητές),
στην αρχή είχε επιτυχίες όμως χωρίς την βοήθεια των ντόπιων και μετά από μια ήττα
στις 9 Δεκεμβρίου, αναγκάσθηκε να διαλύσει το στρατό του.
Παρών στην κίνηση του Χάλη ήταν και ο οπλαρχηγός Γρηγόριος Κωμηθιανός με 70 Σφακιανούς
από τους οποίους έπεσαν οι οκτώ.
Μετά την διάλυση του στρατού από το Χάλη, ο Κωμηθιανός με τους άνδρες του στην προσπάθεια του
να γυρίσει στα Σφακιά εγκλωβίσθηκε από μεγάλη δύναμη εχθρών στα ορεινά του Ψηλορείτη
πάνω από την Αμπαδιά. Προνοώντας είχε στείλει δύο δρομολάτες ( γρήγορους στα πόδια)
να ενημερώσουν στα Σφακιά για την δύσκολη θέση τους.
Αμέσως ο Ανδρέας Μανουσέλης με τον οπλαρχηγό Χριστόδουλο Ασκυφιώτη και 200 άνδρες
από τα ανατολικά Σφακιά κινήθηκαν γρήγορα καταφέρνοντας να απεγκλωβίσουν τους συνεπαρχιώτες μας.
1828
5 Ιανουαρίου 1828 αποβιβάζεται στην Γραμβούσα ο στρατηγός Χατζημιχάλης Νταλιάνης.
Ο Χατζημιχάλης έλεγε ότι ήθελε να πολεμήσει μαζί με τους Σφακιανούς.
Οι Γραμβουσιανοί θέλοντας να δείξουν ότι έχουν λόγο και στα Σφακιά,
όρισαν « Επιμελητική Επιτροπή » αποτελούμενη από τους Α. Φασουλή, Μ. Δασκαλάκη, Μ. Νικολακάκη και Φ. Λιμπρίτη.
Η Δημογεροντία Σφακίων αποδέχθηκε χάριν της ενότητας του αγώνα τον ορισμό της επιτροπής.
Οι Σφακιανοί προετοιμάζονται για νέο αγώνα.
Ο Μουσταφάς στέλνει επιστολή στον καπετάνιο Σήφη Καυκαλά και προσπαθεί να τον διερευνήσει
αν θα πολεμήσουν μαζί με τον Χατζημιχάλη. Ο Καυκαλάς στην απαντητική επιστολή του γράφει
ότι δεν γνωρίζει τίποτα και ότι θα του απαντήσει η Δημογεροντία.
Διοίκηση Σφακίων
Οι Σφακιανοί ζητούν εφόδια από τους Γραμβουσιανούς για να συντηρήσουν τους άνδρες
και τα άλογα του Χατζημιχάλη, χωρίς ανταπόκριση.
Μετά από αυτό καταργούν την Επιμελητική Επιτροπή και την Δημογεροντία ονόμασαν Διοίκηση Σφακίων,
με μέλη τους: Α. Παναγιώτου, Π. Βολουδάκης, Σ. Δεληγιαννάκης.
Μάρτιος 1828
Ο Χατζημιχάλης φθάνει στα Σφακιά όπου τον υποδέχθηκαν με μεγάλες τιμές.
Μαζί με τον Χατζημιχάλη με αρκετούς οπλοφόρους είναι και ο στρατηγός Χάλης
όμως λόγω των στερήσεων σε μικρό χρονικό διάστημα έμεινε μοναχός του.
Για την συντήρηση των αλόγων του, οι Καλλικρατιανοί, οι Πατσιανοί και οι Καψοδασιανοί
του παραχώρησαν τα σπαρτά στο κάμπο του Φραγγοκάστελου.
Από τα υπόλοιπα χωριά έδιναν ότι μπορούσε ο καθένας.
Η Διοίκηση Σφακίων συνάπτει δάνεια περίπου 2660 δίστηλα τάλιρα από τα οποία τα περισσότερα
έδωσε ο Μανούσος Φουντουλάκης από την Ανώπολη.
Σε μια ύστατη προσπάθεια ενίσχυσης στέλνουν στις επαρχίες των Χανίων τους οπλαρχηγούς
Γεώργιο Καυκαλάκη, Γεώργιο Κουτρομπαδάκη(Κουτρουμπά), και στο Ρέθυμνο τους Ανδρέα Μανουσέλη
και Πέτρο Παπαδάκη να μαζέψουν οπλοφόρους. Ο μόνος που ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα των Σφακιανών
ήταν ο Γ. Τσουδερός.
12 Απριλίου 1828
Η έλλειψη πολεμοφοδίων και ζωοτροφών αναγκάζει τους αγωνιστές να στείλουν επιστολή
στον Κυβερνήτη της Ελλάδας Καποδίστρια που υπογράφεται από τους:
Πρωτοπαπάς Σφακίων Γεώργιος, Σ. Δεληγιαννάκης, Α. Μανουσογιαννάκης, Π. Βαρδουλάκης,
Α. Μωράκης, Σ. Σηφοδασκαλάκης, παπά Γεώργιος, Σ. Κουκουτσάκης, Ν. Γιαπιτζάκης, Π. Βολουδάκης,
Σ. Παπαδάκης, Π. Μανουσέλης, Α. Δημάκης, Α. Βουζάκης, Μ. Δασκαλάκης, Ι. Χάλης, Α. Πιτσικούλης,
Γ. Πίπος, Γ. Πολάκης, Γ. Παυλάκης, Ι. Ξυνίδης, Π. Πρινόλης, Β.Π.Θεοδωράκης και Σ. Καβρουδάκης.
Είχε προηγηθεί και άλλη από τους Αναγνώστης Παναγιώτου (Παναγιωτάκης) και Ν. Μαλαντρή(Μαλανδράκης).
25 Απριλίου 1828
Σύσκεψη των Σφακιανών αρχηγών στο Ασκύφου με την συμμετοχή των Χατζημιχάλη, Χάλη και Τσουδερού.
8 Μαΐου 1828
Οι Μανουσέλης, Μανουσογιαννάκης, Δεληγιαννάκης και Χατζημιχάλης χτύπησαν τους Τούρκους
στα Ρεθεμνιώτικα. Οι Τούρκοι είχαν 40 νεκρούς και αρκετούς αιχμαλώτους, ενώ οι αγωνιστές
τους πήραν χιλιάδες ζώα.
13 Μαΐου 1828
Ο Μουσταφάς στέλνει επιστολή στους Σφακιανούς και τους ζητά να μείνουν
ουδέτεροι για το καλό τους. Σε απάντηση αυτοί κατά τη διαδρομή του από Ασκύφου - Καψοδάσος
του σκότωσαν ένα ιππέα ενώ οι Καλλικρατιανοί σκότωσαν 24 πεζούς και αιχμαλώτισαν ένα αξιωματικό.
Ο Μουσταφάς απέφυγε να σταματήσει την πορεία του και να δώσει μάχη με τους Σφακιανούς.
18 – 24 Μαΐου 1828 Μάχη στο Φραγγοκάστελο και ήττα των Ελλήνων.
Ο ήρωας Χατζημιχάλης δεν άκουσε τους έμπειρους Σφακιανούς καπετάνιους να πολεμήσουν
από τα υψώματα,το μεγάλο ασκέρι του Μουσταφά, και όχι από τον κάμπο όπου το ιππικό
θα τους συνέτριβε. Έστειλαν μάλιστα τους Καυκαλά Γεώργιο, Τσουδερό και Παρίση να του μιλήσουν
για την λάθος επιλογή του να αντιπαρατεθεί στο Φραγγοκάστελο, όμως ήταν αμετάπειστος.
Η σύνθεση των αντιπάλων ήταν:
Τούρκοι 8000 πεζοί και 400 ιππείς.
Έλληνες 530 πεζοί και 70 ιππείς συν 60 Σφακιανούς του Δεληγιαννάκη.
Ο Χατζημιχάλης διασπείρει τις δυνάμεις του και σε τρεις προμαχώνες εκτός του φρουρίου
( Χαλκιά την Βρύση, Άγιο Νικήτα, Κουτσουνάρα) αρκετοί μάλιστα ήταν δεμένοι μεταξύ τους
για να μην φύγουν.
Ο Μουσταφάς βλέποντας τους Σφακιανούς Μανουσέλη, Μανουσογιαννάκη, Βούρβαχη, Καυκαλά
και Τσιριντάνη να προωθούνται προς το Καψοδάσος άφησε 3000 στρατιώτες του να τους επιτηρούν.
Ακολούθως επιτέθηκε στο δυτικό προμαχώνα όπου έσφαξε και τους 123 αγωνιστές
όπως ήταν αλληλοδεμένοι.
Η μάχη συνεχίσθηκε γύρω από το Φρούριο ώσπου σκοτώθηκαν όλοι στους προμαχώνες και
ο ήρωας Χατζημιχάλης Νταλιάνης, όλα αυτά έγιναν την πρώτη μέρα.
Η μάχη συνεχίσθηκε τις επόμενες μέρες μέσα από το φρούριο και υπό την αρχηγία του Στρατή Δεληγιαννάκη.
Δυστυχώς στο φρούριο δεν υπήρχε πρόβλεψη για τίποτα ούτε για νερό ούτε για τρόφιμα.
Ο Σφακιανός Σ. Διλινδάς άριστος κολυμβητής κατάφερε να βγει από το φρούριο,
μέσω θαλάσσης και δρόμων πήγε στο Λουτρό όπου πήρε ένα πλοιάριο και γύρισε φωνάζοντας
στους αγωνιστές να αντέξουν και έρχονται ενισχύσεις.
Με πτώματα είχαν κλίσει οι αγωνιστές την είσοδο του φρουρίου. Κάθε βόλι του Δεληγιαννάκη και
νεκρός Τούρκος λέγεται ότι του γέμιζαν τρία όπλα. Όμως η δυσοδία και η έλλειψη νερού τους ανάγκασε
στις 24 Μαΐου να δεχθούν τους όρους της συνθηκολόγησης.
Έγινε ανταλλαγή αιχμαλώτων και οι επιζήσαντες αγωνιστές αναχώρησαν με τα όπλα τους για τα τιμημένα βουνά τους.
Αποτελέσματα της μάχης, οι απώλειες των Ελλήνων ανήλθαν σε 385 αγωνιστές, ενώ των Τούρκων 800 στρατιώτες.
Ο Ηπειρώτης ήρωας Χατζιμηχάλης λες και ήθελε η ζωή του να τελειώσει στα Σφακιανά μέρη,
γιατί σίγουρα ήξερε ότι δεν υπήρχε διαφυγή. Η ανταπόδοση στη προσφορά του
θα έλθει από τους εκατοντάδες Σφακαινούς εθελοντές στους απελευθερωτικούς πολέμους το 1912-13 και 14.
24 και 25 Μαΐου 1828
Η ΕΝΔΟΞΗ ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΚΟΡΑΚΑ
Μετά την νίκη των Τούρκων στο Φραγγοκάστελο το στρατόπεδο των Σφακιανών
άρχισε να αποδυναμώνεται αφού έφυγαν οι πλείστοι των ανατολικών χωριών και
οι υπόλοιποι από τις άλλες επαρχίες.
Ο Μουσταφάς αναχώρησε από το Φραγγοκάστελο στις 24 Μαΐου με τους 7000 άνδρες του.
Ακολούθησε πορεία προς Σκαλωτή όπου στη θέση Ακασταρέ βρίσκει
μπροστά του 400 Σφακιανούς.
Η μάχη ήταν άνιση και οι αγωνιστές οπισθοχώρησαν μέχρι το βουνό της Αγριμοκεφάλας,
θεία τύχη όμως εκείνη την ημέρα έπνευσε άνεμος δυνατός και οι ήρωες έβαλαν φωτιά η
οποία πλέον κυνηγούσε τους Τούρκους μερικοί από τους οποίους κάηκαν.
Το βράδυ βρίσκει τους Τούρκους στη θέση Λυμπινοσέλι, δεν είχαν διανύσει ούτε
πέντε χιλιόμετρα σε μία μέρα. Ο Μουσταφάς για να μπορέσει να διαφύγει
από τους « πειναλέους » , όπως έλεγε τους Σφακιανούς, διέταξε τους άνδρες του,
κατά την πεζοπορεία της επόμενης ημέρας, να παρατούν ότι μπορούν από τα υποζύγια τους
ώστε να απασχοληθούν οι Σφακιανοί στην διαρπαγή και αυτοί να καταφέρουν να ξεφύγουν.
Οι Σφακιανοί βρίσκονται στο χωριό Σκαλωτή όπου αποφάσισαν, την επόμενη μέρα να
στείλουν τους 150 άνδρες του Τσουδερού στα Χάλαρα του Πευκιά να περιμένει
την εμπροσθοφυλακή των Τούρκων και οι υπόλοιποι να τους πλευροκοπούν.
Η αυγή θα βρει τους Σφακιανούς να διαφιλονικούν την πορεία του Μουσταφά
ο οποίος έφθασε μέχρι την Πολύριζον.
Στη συνέχεια οι οπλαρχηγοί Ανδρέας Μανουσέλης, Πέτρος Παπαδάκης και
ο Παπαδογιάννης ο Καψοδασιανός κινήθηκαν και έλαβαν θέσεις απέναντι από την κοιλάδα
του Κόρακα κόβοντας το δρόμο των Τούρκων. Η μάχη στο Κόρακα ήταν αληθινή καταστροφή
για τους Τούρκους αφού για να ωθεί τους στρατιώτες προς τα εμπρός ο ίδιος ο Μουσταφάς
σκότωσε επτά δικούς του. Στο τέλος έδωσε εντολή στους αξκούς του να θέσουν
σε εφαρμογή το σχέδιο τους έτσι άρχισαν να ρίπτουν κατά το φεύγα τους ότι είχε ο καθένας.
Οι τελάληδες φώναζαν « αποσκευές, ζώα,τρόφιμα,περιττά όπλα και ότι έχει ο καθένας
να το ρίχνει στο δρόμο αν θέλει να σωθεί ». Οι φτωχοί αγωνιστές έπεσαν στην παγίδα
και το έριξαν στην διαρπαγή των λαφύρων έτσι βρήκαν καιρό οι Τούρκοι και διέφυγαν
το χειρότερο σημείο τα Φουντώματα. Όταν κατάλαβαν το σχέδιο των Τούρκων είχε περάσει
χρόνος και μόλις που κατάφεραν να προφτάσουν την οπισθοφυλακή τους,
στη θέση Άγιος Αντώνιος την οποία και αποδεκάτισαν.
Μόνο λίγοι μαχητές δεν το έριξαν στην διαρπαγή αλλά ακολουθούσαν μαχόμενοι
την οπισθοφυλακή μέχρι την θέση Απάγκου.
Δίκαιο είναι να αναφέρουμε τα ονόματα τους γιατί και σε πολλές μάχες ήταν μπροστάρηδες.
Από το Καλλικράτη ήταν ο Πέτρος Παπαδάκης ή Παπαδόπετρος, Εμμανουήλ Βουγιουκαλάκης,
Μανούσος Μουντάκης, Εμμανουήλ Ντουλαβέρης, Κωνσταντίνος Βενέρης και ο
σημαιοφόρος τους Νικόλαος Γαλανός.
Από το Ασφένδου ήταν ο Ανδρέας Βούρβαχης και ο Σήφης Δεληγιαννάκης.
Από το Καψοδάσος ήταν ο οπλαρχηγός τους Παπαδογιάννης ο οποίος και τραυματίστηκε ελαφρά.
Με την καταστροφή του Μουσταφά έληξε η μάχη του Κόρακα, και θα ήταν ολοκληρωτική αν
και ο Τσουδερός χτυπούσε τους Τούρκους, όμως οι άνδρες του φοβούμενοι
αντίποινα στα χωριά τους, απείχαν της μάχης.
Αποτελέσματα της διήμερης μάχης του Κόρακα:
Οι Σφακιανοί έχασαν έξι παλικάρια, και είχαν πάνω από 20 τραυματίες ανάμεσα τους
και τον οπλαρχηγό των Εμπροσγιαλιτών Πωλιό Τσιριντάνη.
Οι Τούρκοι έχασαν 1902 άνδρες τους.
ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΥΚΑΛΑΣ
Ο Άγγλος μοίραρχος Σταίην που ναυλοχούσε στην Γραμβούσα έμαθε τη
λαμπρή νίκη των Σφακιανών και κατευθύνθηκε προς την περιοχή του
Φραγγοκάστελου ώστε να δει με τα μάτια του τα αποτελέσματα της μάχης.
Πράγματι περπάτησε την περιοχή του Κόρακα και είδε τα αποτελέσματα της μάχης
μετά έμεινε δύο ημέρες στην Αγία Πελαγία.
Ακολούθως έδωσε δεξίωση προς τιμήν των Σφακιανών καπετάνιων στους οποίους αφού
παράθεσε γεύμα τους δώρισε και με όπλα.
Σε φτωχές οικογένειες ο Σταίην μοίρασε τρόφιμα.
Με την αναχώρηση του πήρε μαζί του δύο θηριώδης Σφακιανούς το Σήφη Καυκαλά και
το Παπά Ιωάννη από το Καλλικράτη τους οποίους και παρουσίασε στον Πόρο
στο κυβερνήτη Καποδίστρια. Ο Σταίην με πρόσχημα την παρουσίαση των αγωνιστών
ήθελε να συναντήσει τον κυβερνήτη για να τον πείσει να βοηθήσει
την επανάσταση στην Κρήτη.
Ο Καποδίστριας ασπάσθηκε τους αγωνιστές και θαύμασε το ανάστημα τους.
Οι Γραμβουσιανοί είχαν κακολογήσει τους Σφακιανούς στον κυβερνήτη και
ο Καυκαλάς του απάντησε:
<< Παράξενο μου φαίνεται αφέντη να πιστεύεις αυτούς που στον τόπο μας
δεν είναι άξιοι για τίποτα. Εμείς δεν αποφεύγομαι από τις μάχες μα οι
κατωμερίτες δεν μας βοηθούνε τι να σου κάνουν μια φούχτα Σφακιανοί
αφού έχουν σκοτωθεί και οι περισσότεροι και οι καλύτεροι.......
Αλλά αν σας λένε ότι των αρπούμε τα πρόβατα των αυτό δεν είναι ψώματα,
μα μόνο όταν πάμε για πόλεμο, γιατί δεν έχομε ποτέ πράμα να φάμε οι κακομοίρηδες,
γιατί και σεις δεν μας στέλνετε τίποτα......
Αν καθόμαστε, λένε δεν πολεμούμε, αν πάμε στην εκστρατεία, λένε ότι αρπούμε,
αν ζητούμε με το καλό δεν μας δίνουν, τι να κάνουμε.....
Πιστεύεις αφέντη ότι με τα χλωρά ξυλοκέρατα επολεμούσαμεν τους Τούρκους 25 ημέρες...
Στέλνεται μας αφέντη μερικά από αυτά που σας δίνουν οι Ευρωπαίοι να ζούμε,
και εμείς δεν θα πειράζουμε τους κατωμερίτες θα πολεμούμε και
ας κάθονται αυτοί στα πράγματα τους >>.
Ο Καποδίστριας αφού φιλοξένησε το Καυκαλά και το Παπά Γιάννη για μέρες τους έστειλε
με εθνικό πλοίο στα Σφακιά
Ιούλιος 1828
ΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΑΡΜΟΣΤΗ ΡΕΙΝΕΚ (Rheineck)
Ο Καποδίστριας έστειλε αντιπρόσωπο του στην Κρήτη τον συνταγματάρχη Ρέινεκ
(Σάξωνα βαρόνο)με την εντολή να σταματήσει κάθε εχθροπραξία.
Αρχές Ιουλίου ο Ρέινεκ αποβιβάσθηκε στο Λουτρό όπου οι Σφακιανοί
τον υποδέχθηκαν με τιμές. Μετά τρεις ημέρες ανέβηκε στο Ασκύφου
όπου κάλεσε τους προκρίτους των Σφακιανών και των Γραμβουσιανών,
στην συγκέντρωση που ακολούθησε τους ανακοίνωσε την εντολή του κυβερνήτη
να σταματήσουν κάθε εχθροπραξία. Οι πρόκριτοι αρνήθηκαν να εκτελέσουν
την εντολή και ανακοίνωσαν ότι συνεχίζουν τον αγώνα.
1828. Επιδρομές σε Ρούστικα, Αποκόρωνα και Κυδωνία.
Ο Π. Μανουσέλης, ο Στρατής Δεληγιαννάκης και ο Τσουδερός με
τους Αγιοβασιλειώτες του,χτυπήσανε τους Τούρκους στα Ρούστικα με επιτυχία.
Οι Μανουσογιαννάκης, Π. Πρωτοπαπαδάκης, και Βαρδουλομανούσος με την υποστήριξη
Αποκορωνιωτών εισβάλουν στον Αποκόρωνα και καταδιώκουν τους εχθρούς.
Ο Ανδρέας Παναγιώτου ή Παναγιωτάκης με τον Βασίλη Χάλη κινούνται στην Κυδωνία σε
ελάχιστο χρόνο οι Τούρκοι κλείνονται πάλι στα κάστρα των Χανίων και της Ρεθύμνης.
Αναδιοργάνωση από τον αρμοστή Ρέινεκ
Ο αρμοστής Ρέινεκ βλέποντας ότι ο αγώνας συνεχίζεται, συντάχθηκε και αυτός
με τους αγωνιστές και διοργάνωσε την αναζωπύρωση της επανάστασης.
Ο Ρέινεκ κατάφερε να ορίσει μια ενιαία πολιτική αρχή με την ονομασία « Κρητικό Συμβούλιο »
με αντιπροσώπευση από δύο μέρη από τα Σφακιά και
από ένα από κάθε επαναστατημένη επαρχία. Από τα Σφακιά ανέλαβαν οι Ανδρέας Φασουλής
και ο Πρωτόπαπας Γεώργιος. Ακόμα ίδρυσε δημογεροντίες στα πρότυπα των Σφακίων
για να εξοικονομούν τα αναγκαία για τον αγώνα.
Στα στρατιωτικά ίδρυσε ένα πενταμελές Στραταρχείο με δύο μέλη από τα Σφακιά και
ένα από κάθε διαμέρισμα της Κρήτης. Από τα Σφακιά ορίσθηκαν
οι Αναγνώστης Μανουσογιαννάκης ως αρχιστράτηγος και ταγματάρχης ο Βαρδουλομανούσος
από τα Χανιά ορίσθηκε ο Β. Χάλης από το Ρέθυμνο ο Γεώργιος Τσουδερός και
από το Ηράκλειο ο Παναγιώτης Ζερβουδάκης.
Σε κάθε επαρχία ορίσθηκε και ένας οπλαρχηγός, στα Ρεθεμνιώτικα δέχθηκαν
τους Μανουσέλη και Δεληγιαννάκη ενώ στην Κυδωνία δέχθηκαν τον Ανδρέα Παναγιωτάκη.
19 Αυγούστου 1828 Σφαγή των Αρχοντικιανών
Με αιφνιδιαστική κίνηση οι Τούρκοι της Ρεθύμνης κύκλωσαν το χωριό Αρκούδαινα
σημερινή Αρχοντική και εκτέλεσαν 90 άτομα και τον ιερέα την ώρα της θείας λειτουργίας.
Μάχη στον Αρμενόκαμπο.Τέλη Αυγούστου 1828
Οι Τούρκοι αναθάρισαν και σε λίγες μέρες 2000 ένοπλοι και άμαχοι βγήκαν
από το κάστρο της Ρεθύμνης και κατευθύνθηκαν προς το κάμπο των Αρμένων για να κόψουν
σταφύλια και οπωρικά.
Ο Μανουσέλης με την βοήθεια του Αναγνώστη Τσουδερού κινήθηκαν και
χτύπησαν τους εχθρούς οι οποίοι αναγκάσθηκαν να οπισθοχωρήσουν προς το Ρέθυμνο,
στην διάρκεια της οπισθοχώρησης τους προς το Ρέθυμνο έχασαν 150 άνδρες.
Ταυτόχρονα κινήθηκε από τον Κουρνά μικρή δύναμη υπό τον Τουρκοκρητικό Μπεγάκη
για ενίσχυση των Τούρκων αλλά ο Μανουσέλης τους αποδεκάτισε φονεύθηκε δε
και ο αρχηγός τους.
Αποτέλεσμα της μάχης ήταν οι εχθροί να χάσουν 150 άνδρες, ενώ αιχμαλωτίσθηκαν και
314 γυναικόπαιδα που ο Μανουσέλης τα αντάλλαξε με Κρητικές οικογένειες
και φυλακισμένους αγωνιστές.
Από τους αγωνιστές τραυματίστηκαν αρκετοί ανάμεσα τους και ο Καλλικρατιανός Παπαδόπετρος.
ΣΦΑΚΙΑΝΟΙ ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΣΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΣΗΤΕΙΑΣ.
Αρχές Δεκεμβρίου 1828
Τέλη του 1828 η ύπαιθρος της Κρήτης εκτός της επαρχίας Σητείας
ήταν στα χέρια των επαναστατών.
Οι καπετάνιοι αποφάσισαν παρά τις αντιρρήσεις του Ρέινεκ να απελευθερώσουν και την Σητεία.
Δυόμιση χιλιάδες άνδρες από τους οποίους 700 Σφακιανοί κάτω από τις διαταγές
του Σφακιανού Π. Πρωτοπαπαδάκη, του Αγιοβασιλειώτη Γ. Τσουδερού και του Π. Ζερβουδάκη
εισβάλουν στην επαρχία Σητείας.
Ταυτόχρονα ο Σταμάτης Φασουλής με το μπρίκη του μετέφερε στη Ψαρή Φοράδα 1400 τουφέκια,
τα οποία χρεώθηκαν οι Σφακιανοί από τους εμπόρους και
ουδέποτε ξεπληρώθηκαν από τους Σητειακούς.
Οι Τούρκοι όταν έμαθαν ότι έρχονται οι επαναστάτες κατάφυγαν στα φρούρια της
Σπιναλόγκας και της Ιεράπετρας ενώ οι περισσότεροι κλείσθηκαν στους
κατά τόπους πύργους τους.
ΛΙΘΙΝΕΣ
Στο χωριό Λιθίνες οι αγωνιστές πολιόρκησαν το πύργο όπου είχαν κλεισθεί 135 Τούρκοι
και πάνω από 200 γυναικόπαιδα. Λόγω της ανδρείας των Τούρκων μαχητών,
οι αγωνιστές τους πρότειναν έντιμους όρους παράδοσης αλλά δεν δέχθηκαν
και ο Σφακιανός Γ. Πλάτσης κατάφερε να ανοίξει τρύπα στα θεμέλια του πύργου
όπου έβαλε εκρηκτικά και τους ανατίναξε.
Οι αγωνιστές έχασαν 15 άνδρες,τρεις από τους οποίους ήταν Σφακιανοί,
πληγώθηκε και ο Γ. Πλάτσης( Από το Μουρί).
ΕΤΙΑ
Στο χωριό Ετιά σε ένα ενετικό κτήριο ήταν κλεισμένοι 600 ένοπλοι και
τρεις χιλιάδες γυναικόπαιδα οι αγωνιστές τους πολιόρκησαν στενά για τρεις ημέρες,
την τέταρτη μέρα έγινε συνθηκολόγηση και οι Τούρκοι δέχθηκαν να αναχωρήσουν
με τα κινητά τους υπάρχοντα. Οι αγωνιστές είχαν συμφωνήσει
με Κασιώτικα πλοία να τους στείλουν στην Μικρά Ασία αλλά Βρετανός πλοίαρχος
τους παρέλαβε και τους μετέφερε στο Ηράκλειο.
ΒΟΙΛΕΣ
Οι γενναίοι Σητειακοί Ιωάννης Κοντός, Ιωάννης Μακρής και Σ. Δερμιτζάκης
οδήγησαν τους Σφακιανούς στο πύργο του χωριού Βόιλες όμως οι Τούρκοι
είχαν καταφέρει να φύγουν για την Ιεράπετρα.
ΜΟΝΗ ΤΟΠΛΟΥ
Περίπου 1200 Τούρκοι είχαν καταφύγει στο μοναστήρι της ιεράς μονής Τοπλού
μετά από μερικές ημέρες μάχης οι Τούρκοι δέχθηκαν να παραδοθούν και
μεταφέρθηκαν στην Ασία.
Οι Σφακιανοί έχασαν τέσσερεις άνδρες ενώ οι Τούρκοι γύρω στους 25.
ΠΥΡΓΟΣ ΠΕΤΡΑ
Παραδόθηκαν 35 Τούρκοι με τις οικογένειες τους.
Με την κατάληψη και του πύργου Πετρά η επαρχία της Σητείας ήταν ελεύθερη.
Μετά την απελευθέρωση της Σητείας, οι περισσότεροι των μαχητών
έφυγαν για τα μέρη τους, παρέμεινε μόνο ο Σφακιανός στρατηγός Μανιάς
να πολιορκεί την Ιεράπετρα και λίγοι Σφακιανοί να επιβλέπουν
την κατάσταση στην Σητεία.
ΗΤΤΑ ΣΤΙΣ ΣΤΕΦΑΝΙΕΣ.
Η αναχώρηση του κυρίου μέρους των αγωνιστών έδωσε την ευκαιρία
σε 4000 Τούρκους να εισβάλουν στην Σητεία. Στη θέση Στεφανιές
κύκλωσαν 28 Σφακιανούς και έπεσαν μαχόμενοι όλοι, κατάφεραν
μόνο να συλλάβουν τους τραυματίες Ανδρέα Παχωνάκη και Καραγιάννη
(και οι δύο πορθητές της Γραμβούσας) και τους εκτέλεσαν αργότερα στη Μονή Τοπλού.
Οι Σφακιανοί έχασαν 49 ήρωες στις αναμετρήσεις τις Σητείας.
ΣΥΜΠΛΟΚΗ ΣΤΑ ΜΑΛΙΑ
Οι οπλαρχηγοί Ανδρέας Παναγιωτάκης και Πωλιός Τσιριντάνης
ενώ βρίσκονταν στη περιοχή των Μαλίων έπεσαν σε ενέδρα των Τούρκων.
Αποτέλεσμα ήταν να χάσουν δύο παλικάρια και ο ίδιος ο Παναγιωτάκης πληγώθηκε βαριά.
ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821
Το τέλος της επανάστασης του 1821 βρίσκει τα Σφακιά σε οικτρή κατάσταση.
Από το έμψυχο υλικό οι μισοί και περισσότεροι άνδρες της επαρχίας
είχαν χαθεί στις μάχες και το κυριότερο είχαν χαθεί οι κεφαλές της επαρχίας.
Δεκατέσσερις Σφακιανοί πεντακοσίαρχοι της επανάστασης είχαν πέσει στις μάχες.
Γνωρίζουμε τις απώλειες του πληθυσμού των δυτικών χωριών από 14 Ιουνίου 1821
μέχρι 1 Σεπτεμβρίου 1828 και να σκεφθεί κανείς ότι τα ανατολικά χωριά
είχαν περισσότερες απώλειες λόγω της γειτνίασης με τον εχθρό.
Ανώπολη από 1345 έμειναν 696
Λουτρό από 80 έμειναν 12
Λειβανιανά από 170 έμειναν 107
Αράδαινα από 226 έμειναν 143
Αγ. Ιωάννης από 353 έμειναν 182
Αγία Ρουμέλη από 320 έμειναν 295
Σαμαριά από 77 έμειναν 60
Μουρί από 505 έμειναν 412
Γαύδος από 635 έμειναν 467
Τα χωριά ήταν κατεστραμμένα τα σπίτια ξεθεμελιωμένα. Η πείνα έστρεψε
τους αγωνιστές της ελευθερίας σε ένα αγώνα επιβίωσης των ιδίων και των οικογενειών τους.
Ακόμα και οι προύχοντες της επαρχίας αυτή την εποχή επιδίδονται
στην ζωοκλοπή για να επιζήσουν. Είναι η πρώτη φορά που οι υπερήφανες Σφακιανές
θα πάνε στα κατωμέρια για να μαζέψουν τις ελιές.
Οι κατωμερίτες και δεν εννοώ τους Ρεθεμιώτες ή τους Αποκορωνιώτες θα βρουν πάλι
την ευκαιρία μέσω του Ρενιέρη να μας κακολογήσουν ότι είμαστε άγρια θηρία και κλέπτουμε,
ποιοι αυτοί που για δέκα χρόνια δεν έδωσαν ένα δράμι αίματος ή μια δραχμή από τον οβολό τους
στον αγώνα.
ΤΙΜΗ ΣΤΟΥΣ ΗΡΩΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΗΡΩΙΔΕΣ ΤΟΥ 1821.
ΙΝΒ